Vorig jaar verscheen mijn boek De aarde en de hemel trouw blijven. Dit boek is een studie over ‘christelijke levenskunst’. Trouw aan hemel en aarde is voor mij niet enkel een zaak van theologie. Het is evenzeer een kwestie van levenspraktijk.
Als kind kon ik ontroerd raken bij twee liedregels over de komende zaligheid:
Daar is de vreemdlingschap vergeten
en wij, wij zijn in ’t vaderland
(Liedboek voor de Kerken, gezang 292:2)
Nog steeds raken deze woorden een snaar bij mij. Een gevoel van thuiskomen bij God is daaraan niet vreemd. Tegelijk ben ik er wat verlegen mee. Want ik kan me ook zo uitgesproken ‘thuis’ voelen in deze wereld.
Hemels vaderland
Ondanks alles wat schreeuwt om verlossing en verandering zijn er die te koesteren momenten dat je het leven als goed ervaart: de verstilling van een zomeravond, een hond die uitzinnig achter een bal aan rent, muziek die je uitgelaten maakt of juist overweldigt door zijn schoonheid. Op zulke momenten kun je merken hoe je met al je vezels verbonden bent met het aardse leven. Is het niet een beetje raar om dan te horen dat je dat lós zou moeten laten omdat jouw bestemming elders ligt? Is dat het evangelie?
Over die vraag is veel nagedacht, vooral in de afgelopen twee eeuwen. Want sinds in de loop van de negentiende eeuw de techniek een hoge vlucht nam en de levensomstandigheden in het Westen aanmerkelijk verbeterden, hebben theologen zich gewetensvol afgevraagd hoe het nou zit met dat ‘hemelse vaderland’ (Hebr. 11:16). Herman Bavinck zei het al in 1888: ‘Onze blik op de dingen is zo in meer dan één opzicht anders dan bij de voorgeslachten. Terwijl toen het leven aan deze kant van het graf hoofdzakelijk beschouwd werd als een voorbereiding op de hemel, heeft het nu eigen en zelfstandige waarde.’
Verwachting
Zo kun je in preken tegenwoordig horen benadrukken dat we het aardse leven helemáál niet hoeven loslaten! Voor de grote toekomst hoeven we niet te vrezen dat we de aarde zullen kwijt raken, maar mogen we een nieuwe aarde verwachten waar gerechtigheid zal wonen (2 Petr. 3:13). Dat zal waar zijn. Maar in de theologie is daarmee het laatste woord niet gesproken. Tegelijk immers waarschuwt Paulus ons om niet te onderschatten hoe anders het leven na de opstanding zal zijn (1 Kor. 15:35-50). Hij zegt dan ook dat we straks de gestalte van de hemelse mens zullen hebben (1 Kor. 15:49). Wat dat ook moge betekenen – ik heb de indruk dat het Nieuwe Testament ons enigszins dwars blijft zitten, als we met huid en haar willen trouw blijven aan de aarde.
Daar komt bij dat de verwachting van die nieuwe aarde voor de vraag stelt hoe het zit met onze verantwoordelijkheid voor de huidige aarde. In 2 Petrus is te lezen over het vuur waaraan de tegenwoordige hemel en aarde op de dag des oordeels zullen worden prijsgegeven (2 Petr. 3:7,10,12). Wat betekent dat voor bijvoorbeeld onze inspanningen om de klimaatcrisis te lijf te gaan. Zijn die dan in wezen zinloos?
Bonhoeffer
In de laatste hoofdstukken van mijn boek De aarde en de hemel trouw blijven ga ik op deze vragen in. Daarbij is vooral Dietrich Bonhoeffer (1909-1945) mijn gids. Deze Duitse predikant en theoloog is niet alleen befaamd door zijn moedige verzet tegen de nazi’s dat hij met de dood heeft moeten bekopen. Hij heeft ook een aantal theologische werken geschreven die vanwege hun diepzinnigheid en originaliteit tot op de dag van vandaag lezers pakken en intrigeren. Ik noem twee overwegingen van hem die kunnen helpen onze christelijke toekomstverwachting levend te houden, zonder dat onze trouw aan de aarde in het gedrang komt.
Zo wijst Bonhoeffer op de oproep van Johannes de Doper: ‘Maak de weg van de Heer gereed, maak recht zijn paden! (…) Kromme wegen (zullen worden) recht gemaakt, hobbelige wegen geëffend’ (Luc. 3:4-5). Dat staat ons volgens Bonhoeffer te doen: ruim baan maken voor de komst van onze Heer, door alle obstakels die Hem kunnen hinderen te verwijderen. Nee, het is niet aan ons om de nieuwe hemel en de aarde te realiseren, of zelfs maar een klein steentje daaraan bij te dragen. Wij zijn er voor de verlossing werkelijk op aangewezen dat Hij scheppend ingrijpt op de verloren werkelijkheid van ons leven en deze wereld. Maar wat we wel kunnen doen is Hem glorieus inhalen, door uit alle macht te strijden tegen boosheid en onrecht. Daar hoort ook bij: zuinig zijn op de aarde en haar biodiversiteit. Het kan toch niet zo zijn dat Christus bij zijn komst voor een afgrond van roofbouw en vernieling komt te staan?
Rustige overgave
Een tweede overweging van Bonhoeffer is dat wij, zoals hij dat noemt, ‘gelijke tred houden met God’. In het vorige artikel haalde ik al zijn kritiek aan op de suggestie dat een man in de armen van zijn vrouw zou moeten verlangen naar het andere leven. Niet dat Bonhoeffer de verwachting van het toekomstige leven heeft doorgekrast. Integendeel. Maar het gaat hem erom dat je niet voortijdig je hart zet op het leven van de opstanding. Toen het uur van zijn executie gekomen was, liet hij het leven los in een rustige overgave aan Hem die doden opwekt tot nieuw leven. Maar zolang hij hoop hield op bevrijding uit de gevangenis, ging hij tot het laatst door met nadenken en schrijven over de toekomst van Duitsland en van de christelijke kerk. Zo mijmert hij: ‘God zal degene die Hem dankbaar vindt in zijn aards geluk, waarachtig wel ogenblikken geven, waarin hij eraan herinnerd wordt dat (…) het goed is dat het hart in de eeuwigheid wil wonen. (…) Maar dat heeft allemaal zijn eigen tijd en de hoofdzaak is met God gelijke tred te houden, niet vooruit te lopen en natuurlijk ook niet achter te blijven.’ Wijze woorden zijn dat. Ze ondersteunen mijn pleidooi om de aarde trouw te blijven én de hemel.
Ad van der Dussen, Vlijmen
Dr. A. van der Dussen is emeritus predikant van de Nederlandse Gereformeerde Kerken en heeft systematische theologie gedoceerd. Hij publiceerde in 2023 zijn boek: De aarde en de hemel trouw blijven. Een boek over christelijke levenskunst, Buijten & Schipperheijn: Amsterdam, 2023, ISBN 978 94 6369 232 8.