Het thema van de wraak van God strijkt ons tegen de haren in. De wraak van God - in onze moderne samenleving wordt met dit denkbeeld korte metten gemaakt. Populaire schrijvers als Maarten ’t Hart, Guus Kuijer of Dmitri Verhulst spuwen erop. De wraak van God? Middeleeuws, calvinistisch, bangmakerij, echt iets voor hel-en-verdoemenis predikende dominees.
Aan feministische zijde zal men de gedachte aan een machtige God die Zich wreekt afdoen als een verwerpelijk product van mannelijk, paternalistisch denken. Sommige moderne theologen pleiten voor de ontmilitarisering van het Godsbeeld. ‘In Christus zijn een aantal Godsvoorstellingen definitief achterhaald als inadequaat,’ kun je wel horen. Maar het gaat nog breder, en dieper, ook bij ons kerkmensen ligt dit moeilijk. In de twintigste en eenentwintigste eeuw is ons Godsbeeld langzaam maar zeker van kleur verschoten: milder, zachter, liever. Met een vol accent op Gods liefde en vergeving, terwijl woorden als toorn, wraak, gericht steeds problematischer worden gevonden. God is toch liefde, en bij Hem mag je toch zijn wie je bent, de God die je troost en uitzicht geeft? Daar lijkt maar heel moeilijk bij te passen een psalm als Psalm 94:1 ‘O God der wraken, o HEERE, God der wraken! Verschijn blinkende’ (oude berijming).
Negatieve uitleg
Nu weten wij dat al in een vroege fase van de kerkgeschiedenis het juist dit soort bijbelteksten waren die weerstand opriepen. De naam van Marcion is bekend, de aartsketter. Hij stelde dat de God van het Nieuwe Testament heel anders is dan de God van het Oude Testament. De God van het Nieuwe Testament zond zijn Zoon Jezus om ons te bevrijden uit het regiem van de God van het Oude Testament, de SchepperGod, die een strenge God van oordeel en wraak is.
Marcions gedachtegoed is nog springlevend vandaag de dag als er een tegenstelling wordt gemaakt tussen Oude en Nieuwe Testament. In sommige boekjes kun je lezen dat het Oude Testament op een lager godsdienstig niveau dan het Nieuwe Testament staat. Anderen zoeken het meer in een psychologiserende uitleg, ze proberen de wraakteksten te vergoelijken. Die wraakteksten zijn principieel natuurlijk onaanvaardbaar, zo stellen zij, maar historisch wel te begrijpen, gelet op de nood van de tijd. Zo zie je maar dat de bijbelschrijvers ook geen heiligen waren. Het hete bloed en de hartstochtelijkheid van de bedoeïenen-mentaliteit proef je in de vloekbede en het spreken over Gods wraak.
Maar dit soort ‘uitleg’ kan ons onmogelijk overtuigen. De hele Bijbel is het Woord van God, een lamp voor onze voet, een licht op ons pad, voor alle eeuwen. Inclusief die moeilijke teksten. Liever langer ernaar luisteren, om te verstaan wat de Geest tot de gemeente spreekt. Wat staat hier nu eigenlijk? Hoe bedoelen de bijbelschrijvers dit?
Positieve lading
Bij de woorden ‘God der wrake’ kun je snel een verkeerd beeld voor ogen krijgen. In de oude Griekse mythologie kom je de figuur tegen van de wraakgodin. Megaera heet ze, met een afschrikwekkend gezicht, allemaal slangen in plaats van haren op haar hoofd. Ze is gespecialiseerd in wraak en vergelding, achtervolgt haar slachtoffers en drijft hen tot waanzin. Ons moderne woord ‘wraak’ heeft nu eenmaal een bij uitstek negatieve klank: eigenmachtig, illegitiem en immoreel handelen. Wraak is iets voor primitieve, onbeheerste mensen. Een Duits spreekwoord zegt: wraak maakt een klein recht tot een groot onrecht.
Het opmerkelijke nu is dat in de taal van de Bijbel dit woord ‘wraak’ nu juist niet een negatieve maar een zeer positieve betekenis heeft. Het heeft bij uitstek te maken met wat legitiem is, met de handhaving of het herstel van het recht. Het is ook typerend dat in het Oude Testament het woord ‘wraak’ bijna altijd (85%) van God gebruikt wordt. Bij de mensen is de wraak niet veilig, bij Hem wel. De wraak is het instrument van zijn recht.
Beeld van God
Welk beeld van God kreeg de oudtestamentische gelovige voor ogen, als hij dacht/hoorde over wraak van God?
Ten eerste: God als Koning. Gods wraak is koninklijke wraak. Zijn wraak is geen kwade luim, tirannieke willekeur of uitbarsting van rancunes. Als Hij wraak oefent, doet Hij dat als de hoogste autoriteit die strafgerichten uitvoert. Met zijn wraak handhaaft Hij zijn soevereine heerschappij. Wanneer zijn eer wordt aangetast, zijn recht geschonden, zijn volk ten dode toe benard, dan komt deze Koning in wrake. Zeker als volken een greep doen naar de allerhoogste macht, worden zij gestuit door Gods wraak. Niet de Hitler uit Ninevé regeert de wereld, maar de HERE die wreker is voor zijn vijanden (Nah. 1).
Ten tweede: God als Rechter. Hij bemint het recht. Gods wraak is bij uitstek verbonden met het recht van God. Zijn wraak heeft niets illegitiems, maar brengt juist het straffend oordeel van de koninklijke Rechter, die in actie komt om de schending van zijn recht te straffen en de verdrukten te redden. De wraak van deze Rechter-Koning is de laatste hoop van de ellendigen en de vromen, die van aardse rechters niets meer te verwachten hebben. Als Hij niet wreekt, is er geen recht meer op aarde (Ps. 58:11v.) en gaan recht en gerechtigheid voorgoed uiteen (Ps. 94:15). Als je goed luistert naar wat David tegen Saul zegt, die hem achtervolgt (1 Sam. 24:11-16), dan begrijp je het: de wraak van God, die hart en nieren toetst, beslist de rechtszaak van de zijnen.
Ten derde: God als Strijder. De wraak van God wordt meermalen beschreven in de beelden en termen van de strijd, als een krijgsactie van God. In de strijd handhaaft God als Koning zijn rechten, straft Hij de tegen Hem gerichte hoogmoed af, maakt Hij ruimte voor de zijnen en beschermt Hij zijn volk. Hij laat niet toe dat de leugen voorgoed triomfeert. De wraak van God is onderdeel van de worsteling van het koninkrijk Gods met alle anti-machten. In Jeremia 50-51, de grote profetie tegen Babel, is God de Veldheer die de commando’s geeft aan het leger dat een einde maakt aan de tirannie van de wereldheerser Babel.
Kort samengevat: als een Israëliet sprak over de God der wrake, had hij dus niet een soort Megaera, de Griekse wraakgodin, voor ogen, maar de God van het verbond, op wie je uiteindelijk aan kunt. De HERE, die als Koning, Rechter en Strijder zijn woord volvoert. Wordt vervolgd.
H.G.L. Peels, Oene
Prof. dr. H.G.L. Peels is emeritus hoogleraar Oude Testament van de Theologische Universiteit Apeldoorn