In het vorige deel van deze serie is reeds iets gezegd over de betekenis van schepping, zondeval en verlossing voor ons denken over gender (dat wil zeggen over onze beleving van man- of vrouw-zijn). Maar ook de toekomstige voltooiing van de geschiedenis heeft betekenis voor ons denken daarover en over een eventuele lichamelijke transitie door medische behandelingen.
God doet eens in heerlijkheid zijn rijk van vrede en gerechtigheid komen. Er komt een nieuwe schepping. Dat uitzicht geeft een motivatie om in ons leven al iets van de waarden van dit rijk te laten zien. Dat houdt in dat voor mensen met problemen van welke aard ook, aandacht moet bestaan. Belangrijk is dat er een luisterend oor is, en ondersteuning en waar mogelijk hulp (‘verlossing’) wordt geboden. Dit geldt ook problemen in gender- en seksualiteitsbeleving. Waar op verantwoorde manier problemen behandeld kunnen worden, is het goed dat mensen daarvan gebruikmaken.
Tegelijkertijd relativeert dit toekomstperspectief ook het ideaal van gezondheid en geluk zoals dat in onze samenleving overheerst. De volkomen verlossing van ons hele bestaan komt niet door menselijke inspanningen maar is te verwachten van Gods ingrijpen. Dit kan ons behoeden voor utopisme en fanatisme dat vroeg of laat zal stuklopen op de weerbarstigheid van ons gebroken bestaan (Rom. 8:18-25).
Medische behandeling
Wat betekent het perspectief van schepping, zondeval en verlossing voor ons denken over een transitie waarbij het lichaam wordt aangepast aan de gewenste sekse (van man of vrouw)? Soms wordt een transitie verdedigd met de gedachte dat als het niet lukt om de ‘geest’ aan te passen bij het lichaam, het lichaam aangepast mag worden bij de ‘geest’. Echter, ook als deze gedachte uitdrukking geeft aan een scherp gevoelde tegenstelling tussen lichamelijk geslacht en zelfervaring (verbonden met ‘zondeval’), ze gaat uit van een dualisme in de mens die mijns inziens niet strookt met wat de Bijbel zegt over man- of vrouw-zijn.
Om een lang verhaal kort te maken: ik vind het moeilijk om een volledige transitie, dus inclusief weghalen van uitwendige geslachtsorganen en reconstructie van een neo-penis of neo-vagina een goede oplossing te noemen. Ook al omdat velen op langere termijn toch veel moeiten blijven ervaren. Tegelijk is bekend dat een deel van de mensen met genderdysforie die al vanaf de jonge kinderleeftijd het besef hadden dat er bij hen ‘iets niet klopte’, door een transitie, soms gedeeltelijk, met alleen hormoonbehandeling, zich duidelijk minder ongelukkig voelen. Ook zonder de beslissing positief te steunen, wil ik ervoor pleiten om mensen in die situatie te blijven ondersteunen.
Vlucht
Bij de medische behandeling van kinderen vanaf beginnende pubertijd heb ik wel ernstige bezwaren. In de eerste plaats blijken de genderdysfore gevoelens vaak verbonden te zijn met andere psychische en psychosociale factoren zoals autisme, traumatische ervaringen (vanwege grensoverschrijdend gedrag, pesten en dergelijke), angst, suïcidaliteit. Soms is sprake van blootstelling aan heftige porno of van verdrongen homoseksualiteit. Zeker wanneer aandacht bestaat voor dergelijke factoren, blijkt bij het overgrote deel van de jongeren het genderonbehagen te verdwijnen.
Bij meisjes lijkt relatief vaak sprake van een vlucht uit de rol van vrouw-zijn, omdat men meent niet te kunnen of willen voldoen aan de verwachtingen die men ervaart. Een transitie lijkt dan een relatief ‘gemakkelijke’ uitweg uit de problemen. Een genderbevestigende benadering die geneigd is de problemen te herleiden tot het transgender zijn en relatief snel behandeling met puberteitsremmers aanbiedt, behelst een groot risico op onnodige transitie-ingrepen. Die puberteitsremmers leggen de lichamelijke ontwikkelingen stil die normaal plaatsvinden in de puberteit en tot de typisch mannelijke, respectievelijk vrouwelijke lichaamskenmerken leiden. Maar als die enkele jaren toegediend worden, gaan ze gepaard met onvruchtbaarheid en andere aanzienlijke gezondheidsrisico’s. Kunnen tieners wel de gevolgen van een dergelijke beslissing voldoende overzien?
Sociale transitie
Soms willen jongeren een sociale transitie doormaken, dus gaan leven in de rol van het gewenste geslacht. Er vindt dan in eerste instantie nog geen medische ingreep plaats. Van de omgeving vraagt zo’n jongere dan al wel aangesproken te worden met de nieuwgekozen naam en met de nieuwe voornaamwoorden. Dus Jan in plaats Jannie en met hij/hem in plaats van zij/haar. Ook in dergelijke situaties is het belangrijk om de jongeren uit te nodigen tot diepgaande gesprekken over de redenen en mogelijke achtergronden van die wens. Dus zonder het verzoek ronduit af te wijzen: ga in gesprek! Ga niet zo maar mee in een dergelijke wens. Het blijkt uit onderzoek dat een sociale transitie de kans op een volledige transitie verhoogt (zie https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23702447/).
Het is van het grootste belang jongeren die psychisch of psychosociale problemen ervaren, die duidelijk niet goed in hun vel zitten, op een laagdrempelige manier begeleiding en hulp aan te bieden. Eventueel in samenwerking tussen scholen en GGZ zoals bijvoorbeeld Eleos die biedt. Vaak heeft goed luisteren, aandacht, begrip en erkenning al een heilzaam effect. Begeleiding in een vroege fase van ervaren problemen kan verergering voorkomen.
Relaties
Andere belangrijke overwegingen bij transitie zijn de sociale relaties waarin iemand leeft. Relaties zijn fundamenteel voor het menselijk bestaan en dragen bij aan wie we zijn als individu. In menselijke relaties speelt het geslacht een onmiskenbare rol. Dit geldt vooral in directe familierelaties, zoals die tussen ouder en kind, en in het huwelijk, al dan niet met kinderen. Een medische transitie heeft gevolgen voor de echtgenoot of echtgenote, en eventuele kinderen. Een man die met een vrouw is getrouwd, zal na een transitie een man als partner hebben – of in elk geval iemand die zo veel mogelijk lijkt op en zich gedraagt als een man. Voor kinderen manifesteert hun moeder zich dan als een man of hun vader zich als een vrouw. Zonder meer beïnvloedt dit de relatie met hun ouders en de identificatie van een kind met de ouder van hetzelfde geslacht. Ook relaties met vrienden en collega's veranderen. In feite heeft een transitie ook invloed op de sociale omgeving en kan daarin verstorend werken. Tegelijkertijd zit hierin ook een uitdaging. Juist wanneer transgender personen na transitie in een zeker isolement komen, kan dit de ervaren problemen die veelal overblijven verergeren. Daarom is het goed om de desbetreffende personen, ook wanneer hun keuze niet kan worden goedgekeurd, niet links te laten liggen, maar contact en ondersteuning te bieden, zoals Jezus juist ook de sociaal uitgeslotenen opzocht.
Zorg
Dit artikel (het derde in een serie van vier) geeft slechts ruimte om kort op enkele ethische aspecten van genderonbehagen en -dysforie in te gaan. Het onderwerp is complex en het betreft ook mensen die ernstige problemen ervaren. Debat over de reële ideologische aspecten die eraan zitten, moeten er niet toe leiden dat die mensen niet de hun toekomende verantwoorde zorg krijgen. Ik heb gepoogd aan te geven dat het van belang is in het denken over wat verantwoorde zorg is, alle vier de brandpunten van de heilsgeschiedenis (schepping, zondeval, verlossing en voltooiing) in hun betekenis, samenhang en evenwicht voor het christelijke leven in het oog te houden.
(Wordt vervolgd)
Henk Jochemsen, Bennekom
Prof. dr. H. Jochemsen is voormalig directeur van het Prof. dr. G.A. Lindeboom Instituut (1987-2009) en emeritus-bijzonder hoogleraar medische ethiek VUmc en TU Utrecht