Als je zoekt naar een schilderij over Kerst, denk je al snel aan
Middeleeuwse voorstellingen, waarin Christus met Jozef en Maria in een
stal wordt afgebeeld.Deze schilderijen zitten vaak vol verrassende symboliek, waarin gebeurtenissen uit de Bijbelse traditie verbonden worden met verhalen en taferelen uit de tijd waarin ze gemaakt zijn. Hierbij moeten we ons realiseren dat in de Middeleeuwen kunst meestal in opdracht van de kerk werd gemaakt. Een directe verwijzing naar Bijbelverhalen lag daarbij voor de hand, temeer omdat de meeste mensen niet konden lezen en op die manier aanschouwelijk onderwijs kregen.
In onze geseculariseerde maatschappij staat, althans in de hoofdstromingen van de beeldende kunst, niet God, maar de mens centraal. In de hedendaagse kunst wordt uitdrukking gegeven aan ervaringen met of aan een interpretatie van de wereld waarin wij leven. Toch zien we, als reactie op het oprukkende kapitalisme en consumentisme, zowel in de maatschappij als in de beeldende kunst, ook nieuwe spirituele bewegingen opkomen, die verwijzen naar een werkelijkheid die buiten onze waarneembare wereld ligt.
Anselm Kiefer
Een voorbeeld van zo?n spirituele visie is te zien in een boeiend schilderij waar ik in dit artikel iets over wil zeggen. Het heet ?Aperiatur terra? en is gemaakt door de Duitse beeldhouwer en schilder Anselm Kiefer (geboren in 1945 in Duitsland en thans woonachtig in Frankrijk).
Kiefer verwierp in de jaren zestig, samen met een aantal andere gerenommeerde kunstenaars, de heersende abstracte, puur formalistische moderne kunst. Zulke autonome kunst wees hij af, omdat die vooral naar zichzelf verwijst. Verbijsterd over de geschiedenis van zijn volk, haalde hij heel de mythologie en de verheerlijking van het Duitse verleden ondersteboven (vanaf de eerste Germaanse overwinning op de Romeinen in 9 AD tot aan de Tweede Wereldoorlog). Hij moest en zou uitvinden hoe (ondanks alle grote Duitse denkers, schrijvers, dichters en componisten) het tot de alom bekende catastrofe was gekomen. Hij schilderde zwartgeblakerde landschappen en lege geru?neerde naziruimten, en wilde daarmee laten zien hoe hemelbestormende hoogmoed tot rokende puinhopen had geleid. Tegelijk lijkt Kiefer door middel van materialen als klei, zand en stro de door de nazi?s geperverteerde romantiek nieuw leven te willen inblazen. Ook de moderniteit ontkomt namelijk niet aan zijn kritiek. De hele organisatie van de Holocaust was in zijn ogen een bureaucratisch-industrieel (en dus modern) project.
Hoewel in al zijn werken de immense verlatenheid en vergankelijkheid worden verbeeld, zijn deze bij zijn recente schilderijen niet meer van toepassing op de Germaanse geschiedenis, maar krijgen ze een universele betekenis. Hoe langer hoe meer is bij hem ook een hang naar het transcendente te proeven.
Een adventstekst verbeeld
Duidelijk komt dit aan het licht in zijn beroemde schilderij Aperiatur Terra. Het volledige opschrift luidt: Aperiatur terra et germinet Salvatorem et iustita simul. Deze titel van het schilderij is een citaat uit de profetie?n van Jesaja, hoofdstuk 45 vers 8b, dat door de kerk gelezen wordt als een adventstekst, die verwijst naar de komst van Jezus Christus: ?Laat de aarde zich openen en allerlei heil voortbrengen en laat zij gerechtigheid daarbij doen ontspruiten'. Meteen daaraan vooraf gaat een zin, waaruit blijkt waar de oorsprong van dit heil en deze gerechtigheid ligt, namelijk in de hemel. ?Doet neerdruppelen, gij hemelen van boven af, en dat de wolken vloeien (regenen) van gerechtigheid' (vs. 8a).
Jesaja 45:8 is een tekst, waarin de profeet de verlossing van Gods volk aanzegt. Een adventstekst. Het volk bevindt zich in de Babylonische ballingschap. Isra?l is gedoemd daar ten onder te gaan. Maar de HEERE zal een redder, een verlosser zenden. Er breekt voor het volk een tijd van heil en gerechtigheid aan. Bij deze heilbrenger moeten we allereerst denken aan de Perzische koning Kores (Cyrus). Hij heeft de macht van Babel verbroken en is het middel in Gods hand geweest om voor de terugkeer van een belangrijk deel van de Isra?lieten te zorgen. Tegelijk profeteert de tekst van de komst van de grote Heilbrenger en Verlosser, de Heere Jezus Christus, Wiens Koninkrijk een Rijk zal zijn van gerechtigheid en vrede. God schept vanuit de hemel een nieuw begin en een nieuwe toekomst. In een van zijn schilderijen heeft Kiefer het uitzicht op die toekomst willen verbeelden.
Bloemen in barre grond
In de grote glazen tentoonstellingshal van het Grand Palais in Parijs hangt het schilderij Aperiatur Terra. Op het enorme doek (280x760 cm) groeien bontgekleurde bloemen triomfantelijk uit de gebarsten aarde. Hier is duidelijk de door Kiefer zo kenmerkende schilderstijl te herkennen, waarbij de verf (olie en acryl) in dikke lagen en vermengd met allerlei organische materialen als modder en stro is opgebracht.
Kiefer vat schilderen op als een denkproces. Bij het maken van Aperiatur terra bedekte hij het schilderij met aarde. Daarna liet hij de zon het werk doen en begon de aarde op zijn doek (letterlijk) te barsten. Het landschap spreekt van een immense vergankelijkheid en verlatenheid, wat ook typerend is voor zijn eerder geproduceerde landschappen. Er gaat een overweldigende kracht van uit.
Toch is er iets bijzonders aan de hand met dit schilderij: de groei van fel bontgekleurde bloemen, die uit de barre, lege, gescheurde aarde omhoog komen. Dit is nieuw in het werk van Kiefer. De bloemen symboliseren de hoop in onze woeste, gebarsten aarde. Maar wat het schilderij vooral bijzonder maakt is de verbinding met advent en Kerst, die Kiefer in het opschrift legt. Bij zijn zoektocht naar de zin van het bestaan, geeft hij te kennen dat hij niet kan leven met de wanhoop van de moderne mens, die met woorden van Nietzsche God heeft vermoord en daarmee de horizon van zijn eigen bestaan heeft uitgewist. Dit nihilisme heeft de aarde onvruchtbaar gemaakt.
Prachtig dat Kiefer naar een adventstekst van Jesaja grijpt, niet alleen om ? zoals hij zelf zegt ? de wanhoop, maar ook de zin van het bestaan te verbeelden: bloemen in barre grond. In het licht van Kerstfeest gezegd: het Rijsje uit een afgehouwen tronk, de Scheut uit de dorre aarde.
Eveline Kleinresink-van de Groep