In het vorige nummer van het kerkblad schreef ds. M.J. Kater een
bijdrage over bezetenheid, vanuit theologisch perspectief. Ik belicht
het onderwerp vanuit psychiatrisch gezichtspunt. Het is goed om daarbij
voor ogen te houden dat het een onderwerp is waarover de meningen nogal
uiteenlopen, ook binnen de hulpverlening. Het valt op dat binnen een reguliere psychiatrische setting, zoals een psychiatrisch ziekenhuis of een ambulant centrum, zich zelden tot nooit iemand meldt met psychische klachten die tegelijk bezig is met bevrijdingspastoraat of daarnaar op zoek is. Daaraan kan ten grondslag liggen dat hulpverleners onvoldoende voor deze mogelijkheid openstaan, maar het kan ook zo zijn dat deze mensen zich niet bij de psychiater melden. De kans lijkt mij re?el dat er gescheiden circuits bestaan: de een gaat met bijvoorbeeld een ernstige depressie naar de dokter en de ander gaat op zoek naar bevrijdingspastoraat.
Het is in ieder geval hoogst zelden dat een psychiater een pati?nt tegenkomt bij wie (ook) wordt gedacht aan bezetenheid. Dat is niet alleen opmerkelijk, maar ook spijtig. Het leidt tot twee verschillende zienswijzen die niet van elkaar kunnen leren; immers, men ontmoet elkaar niet. Ikzelf ben in ieder geval nooit geroepen bij iemand met psychische/psychiatrische problemen en verschijnselen waarbij gedacht werd aan de duivel als oorzaak van deze klachten. Ik heb van (onder andere christelijke) collega?s begrepen dat zij dat ook eigenlijk niet meemaken.
Dat roept de vraag op of het dan zin heeft om als psychiater iets te zeggen over ?bezetenheid?. Ik denk van wel, al is het alleen al omdat ik denk dat er een gevaar schuilt in een eventueel ?stempel? van bezetenheid.
Gevaarlijk stempel
Veel mensen zijn bang voor een stempel, bijvoorbeeld een stempel van ?psychiatrisch pati?nt?. Men is bang niet voor vol te worden aangezien en vaak ook bang voor negatieve gevolgen voor de carri?re. Vaak is deze angst helaas niet onterecht en ondervindt men inderdaad nadelen van een dergelijk stempel of etiket. Toch is het belangrijk een goede diagnose te stellen omdat daar een behandeling bij hoort die de klachten zou kunnen verminderen. Simpel gezegd: zonder diagnose (?stempel?) geen passende behandeling.
Een stempel echter van bezetenheid brengt ??k gevaren met zich mee. Ik noem er vier.
1. Veel mensen met een psychisch probleem zoals een depressie of een ernstige angststoornis of een persoonlijkheidsstoornis denken dat ze als mens niet deugen (ik bedoel dat niet in theologische zin) en zij zijn vaak bang meer dan anderen in de macht van de satan te liggen. Door te stellen dat bij hen inderdaad sprake is van bezetenheid of demonische belasting wordt de al aanwezige angst sterk vergroot en de depressie verdiept met alle mogelijke gevaarlijke gevolgen van dien. Dit kan nog worden versterkt doordat vaak een verband wordt gelegd tussen psychische problemen en bepaalde specifieke zonden.
2. Door de ?diagnose bezetenheid? kunnen mensen met een psychiatrische aandoening ervoor kiezen niet op zoek te gaan naar een behandeling die hen een eind verder zou kunnen helpen, een situatie die te vergelijken is met pati?nten die lijden aan een ernstige lichamelijke ziekte die hun genezing uitsluitend zoeken bij een alternatieve genezer en daardoor een effectieve behandeling mislopen.
3. Ik heb in mijn loopbaan verschillende keren gezien dat mensen moesten worden opgenomen in een psychiatrische instelling nadat bevrijdingssessies, vaak zeer langdurig en met heftige emoties, niet hadden geleid tot bevrijding en genezing. Er kan, zeker bij kwetsbare mensen, door een dergelijke goedbedoelde actie veel schade worden aangericht. Een al sterk aanwezig schuldgevoel kan nog worden vergroot. Niet zelden leidde dit ook tot grote en langdurige geloofstwijfel.
4. Het is in psychologische zin aantrekkelijk ?het kwaad? te zien als iets buiten jezelf: dan hoef je minder over jezelf na te denken en ben je ook minder verantwoordelijk voor een oplossing. Het kwaad toeschrijven aan een ander is een fenomeen dat ons allen aanspreekt en dat al sinds de zondeval (Adam: ?de vrouw die Gij ?? en Eva: ?de slang ??). Ds. Kater wees er ook al op. Ik heb gemerkt dat het beter werkt dat men zowel verantwoordelijkheid neemt voor het kwaad in zichzelf als voor het zoeken naar meer gezondheid en geestelijk leven. Dan kan een psychotherapeutische behandeling vrucht afwerpen.
Kritiek
Heeft een (christelijke) psychiater dan helemaal niets met de duivel te maken? Dat gaat natuurlijk te ver. De Bijbel is daarover ook duidelijk genoeg. Zie bijvoorbeeld de destructieve onenigheid die er binnen een gemeente of binnen een kerkverband kan ontstaan, tussen allemaal mensen die het overwegend goed bedoelen. Dat past toch duidelijk bij ??n van de kernactiviteiten van de duivel, de door-elkaar-werper (diabolos). Daarin is het kwaad mijns inziens soms duidelijk aanwijsbaar, in processen die zich tussen mensen afspelen. Maar veel ingewikkelder ligt het in een individu, een pati?nt, een gemeentelid. Zeker de kwetsbare broeder of zuster met een ernstig probleem moet voorzichtig worden benaderd. Daarbij past niet snel het spreken van grote woorden door mensen die iets zeker weten wat niet zo eenvoudig ligt. Dat is ook een punt van kritiek op hen die ervan overtuigd zijn dat bij iemand sprake is van gebondenheid of bezetenheid. Hoe weet men dat zo zeker? Welke diagnostische instrumenten heeft men ter beschikking en zijn deze onfeilbaar? In de Bijbel kom ik geen lijstjes tegen met symptomen van duivelse belasting.
Daar komt nog bij dat ik het als psychiater vaak een hele klus vind, ondanks een tamelijk lange en intensieve studie van vele jaren, vast te stellen wat er met iemand aan de hand is. Anderen voelen zich daar mogelijk meer voor toegerust, soms al na een korte cursus. Ik vrees toch dat velen onder hen niet goed in staat zijn in te schatten hoe het met iemands psychische toestand is; of er bijvoorbeeld sprake is van dissociatie of van een dreigende psychose, of wat de uitwerking kan zijn van een uitdrijvingsritueel op iemand met een borderlinestoornis of hoe een doodswens zich ontwikkelt bij iemand met een ernstige depressie wanneer het ritueel geen genezing brengt. Het is mij niet bekend of bevrijdingspastores zich van deze gevaren bewust zijn, en als dit wel zo is of zij ook weten wat ze ermee moeten. Een zware verantwoordelijkheid!
Begrip
Aan de andere kant is het wel voorstelbaar dat gedacht wordt aan demonische bezetting bij bepaalde psychische aandoeningen. Denk aan iemand die last heeft van een vloekdwang (meestal in gedachten ?moeten? uitspreken van vloekwoorden, terwijl men dat toch niet wil), of van su?cidale gedachten (denken aan zelfdoding om een einde te maken aan het lijden waarvan men last heeft), of van een sterke neiging tot zelfbeschadiging waarbij men zichzelf bijvoorbeeld in de huid snijdt, of iemand met een psychose die ervan overtuigd is dat de duivel in hem leeft omdat hij hem gewoon in zijn ingewanden voelt zitten ... Allemaal voorbeelden van mensen met een duidelijk vast te stellen psychiatrische stoornis, ernstig, maar wel te behandelen met medicatie en/of psychotherapie. Wanneer je echter gezond bent, is het nauwelijks voor te stellen dat dit soort dingen in een mens kunnen opkomen. Het gaat zo in tegen het gezonde leven! En ook omdat velen dergelijke verschijnselen ?eng? vinden, is het niet vreemd een en ander aan de werking van satan toe te schrijven. Terecht is het naar mijn mening niet.
Wel geloof ik dat het de duivel behaagt wanneer mensen verstrikt zitten in hun psychische problemen, vooral wanneer dat ook leidt tot achteruitgang van het geestelijke leven.
Samen?
In plaats van nu maar te volharden in twee kampen, de pastor die bevrijdingspastoraat bedrijft en de psychiater die daar op zijn minst sceptisch tegenover staat, is het misschien een weg elkaar eens te benaderen bij ?vermoeden van?. Misschien kunnen we nog van elkaar leren en voorkomen dat een gevaarlijke weg wordt bewandeld of een geestelijke dimensie over het hoofd wordt gezien.
Veenendaal
J.P. Roubos
De heer Roubos is psychiater en lid van Veenendaal-Pni?l.
Dit artikel is met toestemming overgenomen uit de Wekker.