Waar staat de kerk in onze maatschappij? Wat is de rol van de kerk in
wat wij het ?publieke domein? noemen. In dit boek tracht prof. dr. J.C.
Kennedy daarop een antwoord te geven. Kennedy is in Amerika afgestudeerd in theologie, in buitenlandse betrekkingen en in geschiedenis. Sinds 2007 is hij hoogleraar Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Hij schreef een proefschrift over culturele veranderingen in Nederland gedurende de zestiger jaren van de vorige eeuw. De positie van de protestantse kerk in de samenleving is de afgelopen 150 jaar niet dezelfde geweest. Kennedy wijst vier rollen aan - min of meer achtereenvolgens - die de kerk in die periode heeft gehad. Tot het eind van de negentiende eeuw kunnen de kerken beschouwd worden als nauw betrokken op de samenleving. Dat hing samen met de band die er was tussen de staat en de kerk. De overheid had grote invloed (reglementair, financieel) op de kerk. De kerk op haar beurt werd gezien als een onmisbare steunpilaar van de openbare orde. Een verschuiving naar de tweede rol vindt plaats aan het begin van de twintigste eeuw. De nadruk kwam meer te liggen op ?het unieke en onveranderlijke geestelijke karakter van de kerk?. De schrijver spreekt over ?geestelijk zuurdesem?. Na de Tweede Wereldoorlog valt de kerk te typeren als ?roepende profeet?. Naar buiten toe werden standpunten ingenomen over economische, sociale en politieke zaken. Er diende toegewerkt te worden naar recht en gerechtigheid, nationaal en internationaal. Politiek - ook op de preekstoel. Ik herinner me nog de afwijzende uitspraak waarbij gerefereerd werd aan een actualiteitenprogramma en gereageerd werd op een preek die politiek geladen was: ?Dit was ?Brandpunt?, goedenavond?. De vierde fase is die waarin de rol veranderde naar dienende kerk. Kennedy spreekt hier van de overgang van een staatskerk (rol 1) naar een straatkerk (rol 4). Het gaat dan om de kerk die zich dienend opstelt in haar omgeving. De schrijver gebruikt hierbij woorden als ?maatschappelijk engagement?, ?sociaal kapitaal?. Te denken valt aan het organiseren van activiteiten voor de buurt, liefdadigheidsprojecten. Ook gemeentebesturen ontdekken het positieve dat kerken kunnen brengen in stadswijken. Kerken worden missionair; openstaand voor buitenstaanders.
Het vijfde en afsluitende hoofdstuk is minder beschrijvend. Daarin wijst de schrijver een richting aan en pleit hij voor de kerk als ?contrasterende gemeenschap?. De kerk dient, ja. Maar de kerk heeft ook iets als een tegenover en heeft een eigen missie. Het gaat er daarbij niet om van de kerk een sekte te maken (afsluiten van de wereld). Kennedy bedoelt te zeggen ?dat uitsluitend een kerk die zich tegenover de wereld opstelt, een kerk kan zijn voor de wereld? (pag.124). Diepgravend is daarbij het in het boek vermelde citaat van de lutherse ethicus Gilbert Meileander: ?De enige samenleving die gekerstend kan worden is de kerk?. Hoe die contrasterende gemeenschap valt aan te duiden? Als een zorgende gemeenschap. Als een gemeenschap waarin sprake is van discipline. Een gemeenschap waar de traditie wordt voortgezet zonder dat er sprake is van verstarring. Een gemeenschap die communiceert met de wereld. Dat alles gecentreerd rond de eredienst, ?het brandpunt van de kerk als gemeenschap?. Dat lijkt mij het plaatje te zijn van een ideale samenleving midden in de wereld. Onlangs las ik een bespreking van dit boek in het NRC Handelsblad (15-1-2010) waarin een paar kritische vragen worden gesteld bij dit vijfde hoofdstuk: ?Zijn de meeste kerkmensen al niet te ge?ndividualiseerd en te geseculariseerd om deze omslag nog te kunnen maken? Zitten kerkmensen wel te wachten op disciplinering? [...] ...verwacht Kennedy niet te veel van de goedwillende (christen)mens?? Terechte vragen. Maar juist ook vragen die kerkmensen wakker moeten schudden. En laat zo?n idealistisch plaatje van Kennedy ons dan maar profetisch wakker schudden! Is ons kerkelijk leven zonder reli?f? Is het beeld van de gemeente zoals getekend in Handelingen 2 dan werkelijk een onbereikbaar ideaal? Zou de Heilige Geest van 2000 jaar geleden niet de Heilige Geest van vandaag zijn?
Daarom moet het brandpunt nooit vergeten worden: de eredienst. ?De eredienst getuigt van ?de gemeenschap der heiligen? waarin christenen participeren. En deze gemeenschap overschrijdt de grenzen die de wereld heeft gesteld aan naties, talen, opleiding en afkomst? (pag.137). Een boek dat tot nadenken zet ?n ons uitdaagt!
Groningen
N. Vennik
N.a.v. Stad op een berg. De publieke rol van protestantse kerken, door James Kennedy. Uitgeverij Boekencentrum ? Zoetermeer 2010. 188 pagina?s, paperback, ISBN 978 90 239 2135 6, prijs ? 17,90.