Door en door verwend
Aldus Theodore Dalrymple, pseudoniem van Anthony M. Daniels (1949). Wereldwijd wordt naar zijn scherpe cultuurkritiek geluisterd. Hij heeft al verscheidene spraakmakende publicaties op zijn naam. Recent is een nieuw boek van hem vertaald onder de titel Door en door verwend. Wat hij daarin opmerkt over het wangedrag van kinderen en jongeren werd de afgelopen zomer opnieuw actueel door de uitbarsting van geweld in een aantal Britse steden.
Vóór zijn pensionering was Dalrymple jarenlang arts en psychiater in Birmingham. Zijn patiënten kwamen doorgaans uit achterstandswijken. Vaak vertelden zij over hun kinderen. Ze waren ontevreden, chagrijnig en gewelddadig. Velen ontwikkelden crimineel gedrag. Deze ouders konden maar moeilijk begrijpen waar die problemen vandaan kwamen. Ze hadden hun kinderen praktisch alles gegeven waar ze om vroegen. Ook minder vermogende ouders deden daartoe hun uiterste best. Maar volgens Dalrymple ligt juist daar de moeilijkheid. Kinderen hebben niet geleerd hoe ze moeten omgaan met teleurstellingen. Daardoor zijn ze egoïstisch en veeleisend geworden. Op allerlei terreinen lijden kinderen zelf daaronder en niet minder hun ouders en de samenleving als geheel.
Romantiek
Twee eeuwen geleden is de gedachte sterk naar voren gekomen dat kinderen van huis uit goed en onschuldig zijn. Wanneer ze de ruimte daartoe krijgen kunnen ze zich spontaan ontwikkelen tot gelukkige mensen. Deze optimistische gedachte kenmerkt de periode in onze geschiedenis die de Romantiek wordt genoemd. Daardoor is een cultuur van sentimentaliteit ontstaan met een overdreven aandacht voor gevoelens en het publiekelijk uiten van emotie. De deugden van goed nadenken en zelfbeheersing zijn naar de achtergrond verdwenen. De gevolgen van deze omslag zien we bijvoorbeeld in het gedrag van kinderen. Toegeeflijkheid leidt gemakkelijk tot wangedrag in huis, op straat en op school. Docenten zijn steeds vaker het slachtoffer van bedreiging en geweld. Ze kunnen er niet zeker van zijn dat de ouders achter hen staan wanneer zij leerlingen corrigeren. De lontjes zijn kort vandaag de dag, de messen dikwijls lang. Dat werkt in heel de samenleving door. Daarin heerst een sfeer waarin mensen elkaar onder druk zetten.
Bovendien werkt de heersende sentimentele gedachte volgens Dalrymple sterk door in het onderwijs. De spontaniteit van kinderen zou wonderen moeten doen. Hun leergierigheid is de bron van hun ontwikkeling. Stampen en rijtjes leren zijn uit de boze. Kinderen moeten leren uit ervaring en aan de hand van de activiteiten die zij ontplooien. Hun natuurlijke studiemiddel is het spel. Het onderwijs moet niets anders doen dan zich aanpassen aan de ervaringen van de leerlingen. Onderwijs daarentegen dat de nadruk legt op kennis en verstand berokkent kinderen schade. Hun natuurlijke mogelijkheden en creativiteit worden belemmerd. De gevolgen van deze visie zijn volgens Dalrymple verschrikkelijk. De afkeer van memoriseren en herhalen van lesstof is doorgeslagen. Het kennisniveau van jonge mensen is momenteel erbarmelijk. Velen kunnen niet behoorlijk lezen en hebben grote moeite met rekenen. Universiteiten en hogescholen klagen over studenten die niet goed kunnen spellen. Al met al doet onze samenleving kinderen groot onrecht. Er wordt ontzettend veel geïnvesteerd in onderwijs, maar met bijzonder weinig rendement.
Relaties
Deze dominantie van het sentimentalisme werkt eveneens door in de sfeer van primaire relaties. Romantische denkers verafschuwen een huwelijksrelatie die gebaseerd is op verstand en plicht. Een dergelijke relatie is onderdrukkend. Romantici menen dat gevoelens door niets mogen worden gefrustreerd. Ze moeten juist worden vervuld. Wanneer verborgen gevoelens en verlangens niet worden vervuld maar onderdrukt, zijn ernstige psychische problemen daarvan het gevolg. Niemand hoeft zich gebonden te weten aan een vaste structuur. Leidend voor een intieme relatie zijn uitsluitend aantrekkingskracht, genegenheid en gevoel.
Deze gedachte van sentimentaliteit heeft grote schade aangericht in onze westerse wereld. Het aantal echtscheidingen is enorm toegenomen. Gevoelens geven maar al te vaak de doorslag bij een beslissing tot scheiding. De huwelijkstrouw is aangetast en de band tussen ouders verzwakt. Kinderen ondervinden daarvan de gevolgen. Ze spelen nauwelijks een rol in de afweging die mensen maken bij een scheiding. Gebroken gezinnen zijn het gevolg met de nodige nieuwe vriendschappen en relaties. In de wijk waar Dalrymple werkte volgde doorgaans de ene stiefvader op de andere. Dit seriële stiefvaderschap is voor kinderen een zorgwekkende situatie. Statistisch gezien is de kans dat een stiefvader zijn stiefkind misbruikt groter dan de kans dat een biologische vader zijn kind misbruikt. Als dan ook nog de ene stiefvader de andere opvolgt, moet worden getwijfeld aan de veiligheid van de kinderen.
Naast het huwelijk staat ook het gezin al lange tijd onder vuur. Dalrymple stelt onomwonden dat het gezin het voorwerp van haat is van links-liberale denkers. Ze willen dat de samenleving een moraal heeft die aansluit bij de gedachte van de Romantiek: vrijheid van dwang. Het gezin is een blokkade op de weg naar een 'vrije' samenleving. Daarom hebben ze systematisch afgegeven op het gezin. Ze gebruiken daartoe de voorlichting van overheidswege en de hulpverleningsinstanties die rijkelijk door de overheid worden gesubsidieerd. De gevolgen van deze afbraak zijn niet uitgebleven. De verwarring in de samenleving is groot: angst, jaloezie, gewelddadigheid en afbraak van het sociale leven. Mensen raken volgens Dalrymple hun oriëntatie in de samenleving kwijt.
Slachtoffer
De gedachte van sentimentaliteit werkt door in heel de samenleving. Dalrymple onderstreept de negatieve gevolgen van deze gedachte op verscheidene terreinen: een kinderlijke, onbeheerste emotionaliteit neemt hand over hand toe. Hij bespreekt onder andere de plaats die het gevoel heeft gekregen in de rechtszaal wanneer het slachtoffer van een misdaad een verklaring mag afleggen. Ook noemt hij de publiekelijke uiting van emoties. Het lijkt wel dat alleen diegene wordt gehoord die zijn emoties laat blijken. Wie dat niet doet, lijkt gezag te verliezen. Een voorbeeld daarvan was koningin Elizabeth na de dood van prinses Diana. Ook kregen de McCanns veel over zich heen toen zij aanvankelijk na de verdwijning van hun dochtertje Madeleine in Portugal weinig emoties toonden voor de camera's. Volgens Dalrymple is een publieke uiting van gevoelens typerend voor een cultuur die gedomineerd wordt door sentimentaliteit.
Daarnaast wijst hij op de rol van slachtoffers in onze samenleving. Slachtoffers vinden over het algemeen meer gehoor dan niet-slachtoffers. Op zichzelf is er natuurlijk niets mis mee dat slachtoffers aandacht krijgen. Maar dat wordt anders wanneer zij vereerd worden en hun gezag ontlenen aan hun slachtoffer-zijn. Dat werkt onechtheid in de hand: sommigen meten zich de rol van slachtoffer aan om maar gehoord te worden.
Verder wijst Dalrymple onder meer op de problemen van een multiculturele samenleving. Het samenleven van verschillende culturen geeft meer problemen dan een sentimentele samenleving veronderstelt. Al met al laat zijn analyse iets zien van de diepe geestelijke crisis van onze cultuur. Tegelijkertijd is zijn boek een oproep tot goed nadenken en aandacht voor de structuren van huwelijk en gezin. Begrijpelijk is dat conservatieve denkers zich met de auteur verwant voelen. Wel zou enige nuancering in zijn analyse geen kwaad hebben gekund. In zijn gedrevenheid verliest Dalrymple de nuance soms uit het oog. Overigens dringt zich de vraag op wat de schade is die de kerk mogelijk heeft ondervonden en nog steeds ondervindt van de tijdgeest van het sentimentalisme. Misschien is de invloed van die tijdgeest groter dan we denken.
Feanwâlden D.J. Steensma
N.a.v. Theodore Dalrymple, Door en door verwend. Kritiek op de sentimentele samenleving. Uitgeverij Nieuw Amsterdam te Amsterdam; 256 blz.; ISBN 978 90 468 1021 7; prijs € 19,95.