De aanzetten die Bonhoeffer heeft geschreven voor een ethiek zijn bijzonder inspirerend. Ze bieden veel diepe en rijke gedachten. Dat zijn vooral gedachten over de kern van het christen-zijn, over schuld, rechtvaardiging en vernieuwing, over kerk en wereld, over de vraag naar goed en kwaad, en de taak die we in het algemeen hebben in de wereld.
Af en toe wordt in deze aanzetten een concreet onderwerp aan de orde gesteld. Een voorbeeld daarvan is de vraag naar zelfmoord. Maar dat is een uitzondering. Vooral houdt Bonhoeffer zich bezig met grondvragen zoals de vraag naar echt mens-zijn en de structuren van menselijk samenleven. Wat mij in het bijzonder aanspreekt is de plaats die Christus in deze aanzetten inneemt. Daarover zou veel gezegd kunnen worden. In een kort bestek van twee artikelen is dat niet mogelijk. Daarom noem ik slechts een enkel punt.
Heerschappij
We zijn geneigd te denken dat het leven bestaat in twee ruimten. De ene ruimte zou dan de ruimte zijn waar God regeert, de andere waar de ordeningen en structuren van de wereld regeren. Daar zouden wetten gelden die wij met ons verstand zouden kunnen doorzien.
Bonhoeffer keert zich tegen deze verdeling van ruimten. Heel het leven staat onder de heerschappij van Christus. Naast Hem bestaat geen enkele andere zelfstandige ruimte of macht. Al het voorlaatste valt onder het oordeel van het laatste. Zou dat niet het geval zijn, dan zouden we zijn uitgeleverd aan wie succesvol zijn op het terrein van het voorlaatste. In de jaren dertig van de vorige eeuw was Hitler een man die voor successen zorgde. Maar menselijke successen staan onder het oordeel van het goddelijke gericht. God heeft zijn laatste woord gesproken in Christus. Beslissend is daarom diens heerschappij. De heerschappij van Christus gaat over heel het mens-zijn en alle structuren van menselijk samenleven.
Bonhoeffer onderscheidt vier terreinen waarop die heerschappij gestalte moet krijgen: kerk, huwelijk en gezin, cultuur en overheid. Hij spreekt in dit verband niet over ordeningen of scheppingsordinantiën, maar over mandaten. Mandaten zijn opdrachten. Bonhoeffer onderstreept daarmee dat God en Hij alleen aan mensen gezag geeft. Al deze terreinen hebben geen macht in zichzelf en worden niet door eigen zelfstandige wetten gestuurd. Het is God die deze terreinen voor Zich opeist. Daarbij geeft Hij mensen de volmacht in zijn plaats zijn gebod voor het desbetreffende terrein te laten gelden. Zo moeten zij daaraan vormgeven naar zijn wil en gebod. Christus is koning over al deze levensterreinen, maar moet tegelijkertijd koning worden, dat is: aanvaard worden als koning.
Daarbij mogen mensen deze opdracht nooit zelfstandig waarnemen. Dat kunnen zij ook niet. Altijd zijn zij in hun handelen, bewust of onbewust, verbonden met Christus. Dat geldt niet alleen voor gezagsdragers op deze terreinen maar voor allen die zich daarop bevinden. In Christus geven structuren van menselijk samenleven uitdrukking aan de liefde van God voor mens en wereld.
Wegbereiding
Over de relatie van deze mandaten tot Christus kan meer worden gezegd. Die relatie heeft volgens Bonhoeffer de vorm van een wegbereiding. Mandaten zijn ervoor bedoeld dat zij de weg openhouden voor de ontmoeting met Christus. Die weg moet openblijven in het innerlijk van mensen, maar ook in de manier waarop zij samenleven.
Dat wil overigens niet zeggen dat wij zelf de komst van Christus en zijn rijk dichterbij kunnen brengen of zouden kunnen tegenhouden. Dat ligt niet in onze handen, maar in de handen van God. Toch zijn er machten die zich keren tegen de komst van Christus. Wegbereiding houdt in dat we ons tegen die machten keren. Elke vorm van macht, rijkdom of kennis die een belemmering zou kunnen vormen voor Christus en zijn genade, moet worden weggedaan. Wegbereiding kan concreet inhouden dat de hongerige brood ontvangt, de dakloze een woning, de rechteloze recht, de vereenzaamde gezelschap, de ongedisciplineerde ordening, de slaaf vrijheid. Het zou een lastering van God en onze naaste zijn wanneer wij de hongerige hongerig lieten zijn.
Maar daarmee is nog niet alles gezegd. Met wat op het terrein van het voorlaatste gebeurt, is het mens-zijn nog niet tot zijn vervulling gekomen. Dat gebeurt pas wanneer Christus zelf zijn intocht houdt.
Menswording
Terecht merkt Bonhoeffer op dat we pas echt mens zijn wanneer wij aan Christus verbonden zijn. We zien pas echt wat de wereld is, wanneer we haar bezien in Christus. Dan worden we bevrijd van de vergoddelijking van de wereld en kan de wereld zijn zoals God haar heeft bedoeld. Dat zijn woorden die je in deze tijd nauwelijks nog durft uit te spreken, maar wel de kern raken van het bijbels getuigenis.
Bonhoeffer verwijst ons naar Christus, maar daarmee ook naar de wereld. Uit de wereld waarin we leven, mogen we ons niet terugtrekken. Juist in deze wereld is Gods werkelijkheid verschenen. Hij is daarin verschenen toen Hij mens is geworden. Omdat God de werkelijkheid van onze wereld is binnengegaan, gaat ook wie in Christus is de werkelijkheid van deze wereld binnen. Hij trekt zich daaruit niet terug. Het is de wereld die door God is aangenomen en verzoend. In Christus is de tegenstelling tussen God en wereld weggenomen. Daarom kunnen we God niet los van deze wereld ervaren, alleen maar samen met de werkelijkheid van deze wereld. Omgekeerd geldt ook dat we de werkelijkheid van deze wereld niet los van God kunnen ervaren. In Christus zijn beide onlosmakelijk verenigd en verbonden. Dat bewaart ons aan de ene kant voor het klooster, maar aan de andere kant voor een opgaan in de werkelijkheid van deze wereld. Het bewaart ons voor een opdeling van de werkelijkheid in twee ruimten.
Alleen in Christus leren we de wereld echt kennen en alleen dan kan de wereld echt wereld zijn. Maar wat in Christus reeds gegeven is, moet ook werkelijkheid worden. Op dat punt zijn er nogal wat vragen. Dat is nu juist ook het onderwerp van de ethiek. Waar vragen komen en zaken met betrekking tot ons mens-zijn onzeker worden, komt de ethiek in actie.
Verantwoordelijkheid
In zijn ethiek stelt Bonhoeffer dat wij verantwoording moeten afleggen aan God en de naaste. Die naaste is onze tijdgenoot en ook wie na ons komt. Bonhoeffer heeft die verantwoordelijkheid in zijn eigen tijd onderkend. Op een gegeven moment kon hij niet anders dan deelnemen aan het verzet tegen Hitler. Dat was voor hem de wil van God in die concrete situatie.
Die wil is overigens vrij. We kunnen deze niet bij voorbaat vastleggen in bepaalde regels. Altijd weer zullen we volgens Bonhoeffer moeten zoeken naar Gods wil in een concrete historische situatie. In dat opzicht beweegt Bonhoeffers ethiek zich in de richting van een situatie-ethiek. Een dergelijke ethiek gaat uit van de situatie en oriënteert zich niet aan gegeven regels en principes. Zij zegt bijvoorbeeld dat de liefde in de concrete situatie bepalend is. Zover gaat Bonhoeffer niet. Hij spreekt ook over goddelijke mandaten die sterk georiënteerd zijn op wat God in zijn schepping heeft gegeven. Maar toch beweegt Bonhoeffer zich wel in de richting van een situatie-ethiek. Er ontstaat bij hem een behoorlijke speling tussen wat het gebod van God in een bepaalde situatie vraagt en de ordeningen die God heeft gegeven. Die speling is bij hem groter dan bij sommige tijdgenoten. Op dat punt is zeker kritiek mogelijk op Bonhoeffers aanzetten voor een ethiek.
Dat doet overigens niets af van het feit dat zijn aanzetten bijzonder verrijkend zijn. Heel dit boek trouwens. De inleidingen bij de vertaling van de verschillende fragmenten zijn verhelderend. Helaas zijn in deze uitgave geen registers opgenomen. Dat levert wat extra zoekwerk op voor de lezer. Maar verder is het boek goed verzorgd en prima leesbaar. Alle lof voor de vertalers, en ook voor Arend Smilde die de redactionele bewerking heeft verzorgd.
Overigens sluit de samenstelling van deze vertaling aan bij de zesde druk van de editie van Bonhoeffers ethiek die in 1963 door Eberhard Bethge is uitgebracht.
Feanwâlden
D. J. Steensma