7 oktober 2012 jl. werd er in de Grote Kerk te Emden een kerkdienst gehouden ter nagedachtenis aan de predikant die er 400 jaar geleden was gestorven.
Waarom is dominee Menso Alting voor Emden zo belangrijk? En waarom herdenken de gereformeerden in Groningen hem? En waarom noemen we hem “de Calvijn van het noorden?”.
Levensloop Menso Alting (1541 – 1612)
Menso Alting wordt op 9 november 1541 geboren in Eelde. Hij volgt in Groningen het Sint Maarten, de latijnschool. In de jaren dat hij er op school zit komt hij in aanraking met de ideeën van het humanisme (Erasmus) en de reformatie(Luther). Hij werd onderwezen door enkele bekende leraren: Wessel Gansfort, Regnerus Praedinius, en Albert Hardenberg.
Menso volgt ook onderwijs in Münster en in Hamm. In 1564, op 23 -jarige leeftijd, wordt Menso door de bisschop van Utrecht tot pastoor in Haren en Sleen benoemd. Deze benoemingen leveren de financiën op om te gaan studeren. Via omzwervingen komt hij in Heidelberg en leert daar voor predikant. Mede onder invloed van de leraren Zacharias Ursinus en Caspar Olevian leert Alting de essenties van het gereformeerd calvinisme. Alting komt door hen ook in contact met andere Nederlandse predikers uit die tijd zoals Petrus Datheen en Caspar van der Heyden. Dat was ten tijde van de eerste synode in 1571 van de gereformeerden onder het kruis. Die werd in Emden gehouden omdat de Spaanse koning Philips II nog steeds het bewind in de Nederlanden voerde.
Tijdens een bezoek aan Emden in juni 1575 krijgt Menso Alting de gelegenheid te preken in de Grote Kerk. Hij is daar zo overtuigend dat hij in de maand daarop een beroep ontvangt van de gemeente te Emden. Ook had Alting al een beroep van de gemeente te Middelburg en Delft ontvangen. Toen graaf Johann, graaf van Ostfriesland, een persoonlijke brief bij Alting liet bezorgen voelde hij zich zeer vereerd. Maar hij liet zijn beslissing op het beroep uit Emden bepalen door de grote nood die er in Emden was ontstaan door de dood van de predikanten door de pest die er heerste.
Op 17 oktober begint Alting zijn werkzaamheden te Emden.
Wat heeft Menso Alting in Emden bereikt?
Alting kwam in Emden aan het begin van een nieuwe tijd. Toen de Reformatie in 1517 begon, was Emden nog maar een klein havenplaatsje met 3000 inwoners. Toen Alting in 1575 kwam, waren dat er vijf keer zoveel. Dus 15.000 inwoners. De nieuwkomers waren voor een groot deel geloofsvluchtelingen uit de Nederlanden. Deze mensen zaten niet bij de pakken neer maar gebruikten de haven om handel te drijven. De kooplieden uit de stad profiteerden door zaken te doen met beide strijdende partijen. Het bracht de stad een “gouden eeuw”.
De welvaart in de stad prikkelde ook het zelfvertrouwen. De inwoners wilden zelfstandig beslissen. Het huis van Cirksena dat over Ostfriesland regeerde kon niet omgaan met emancipatie. Bovendien waren de graven luthers en wilden ze Emden een lutherse kerkorde opleggen.
Alting komt midden in deze roerige periode aan in de stad en rolt in het conflict met de graven over de heerschappij in stad en kerk. De kwestie van de heerschappij liep in 1595 uit op een revolte tegen de graaf door de kerkenraad. De aanleiding voor deze revolte was het verzoek van de graaf tot inzage in de boeken van de diaconie. De kerkenraad onder leiding van Menso Alting trok een streep. Want als de graaf de boeken zou zien zou hij ook invloed willen uit oefenen op de besteding van de gelden.
Deze beslissing was voor het stadsbestuur de reden om het kerkbestuur te steunen en feitelijk daarmee het gezag van de graaf over Emden op te zeggen. Emden werd zelfstandig en de graaf vertrok.
Vrijheidsstrijd in Groningen
In de Nederlanden was vanaf 1568 de Opstand tegen Spanje gaande. Het was de tijd dat landvoogd Alva zijn dodelijke vuist deed voelen. Nederlanders die de gereformeerde leer aanhingen vluchtten naar de veilige stad Emden.
Het was ook de tijd waarin Willem van Oranje veel Nederlandse provincies meekreeg in de strijd tegen Spanje. In 1579 sloten zij een verbond, de Unie van Utrecht. Maar stadhouder Rennenberg bracht de stad Groningen weer onder Spaanse overheersing (1580). Zijn stap staat bekend als ‘het verraad van Rennenberg’. Willem Lodewijk bevrijdde – met steun van prins Maurits – de stad Groningen uit Spaanse handen. Dit gebeurde in 1594 waarna het ‘Tractaat van Reductie’ werd getekend, waarbij Groningen terugkeerde in de Unie van Utrecht. Willem Lodewijk – die stadhouder was van Friesland- werd nu ook stadhouder van Stad en Lande van Groningen. In de Martinikerk werd een dankdienst voor de bevrijding gehouden. Menso Alting ging voor in deze dienst. Willem Lodewijk had hem daarvoor speciaal uit Emden laten komen. Een herinneringssteen in de zuidmuur van het ‘schip’ van de Martinikerk herinnert aan deze dienst. Alting stond door de jaren heen in nauw contact met Willem Lodewijk, die hem vaak om raad vroeg. Mede door Altings inzet kreeg de stad Emden politiek gezien een eigen status zoals we hiervoor al constateerden. Emden werd een semi-vrije Duitse stad die zeer nauwe banden met Nederland onderhield. Ook in militair opzicht. Tot 1744 (!) waren er Nederlandse troepen gelegerd.
Menso Altings rol in de kerkelijke opbouw
Alting was de stuwende kracht achter het gereformeerd protestantisme in Emden en ook in Groningen en Drenthe. De door de overheid erkende kerk kreeg een calvinistisch karakter. Alleen gereformeerde kerkdiensten werden toegestaan. Voor Groningen stelde Alting, samen met twee hoogleraren uit Franeker, een kerkorde op. Dit gebeurde op verzoek van Willem Lodewijk. Deze vroeg ook aan Menso Alting om kerkelijke regelingen voor de pas gevormde gereformeerde kerken in Drenthe te maken. Alting zette zich krachtig in voor een goede armenzorg door het opzetten van diaconieën – tot in Groningen en Drenthe toe, getuige zijn kerkorden. Daarmee kreeg Alting de bijnaam “de Calvijn van het noorden”.
Groningen
W.J. Feenstra
Drs. W.J. Feenstra is lid van de CGK Groningen.
Emden en Groningen herdenken Menso Alting (1612-2012)
In Emden worden op 3 verschillende momenten lezingen over Menso Alting gehouden. In deze stad is ook een uitgebreide tentoonstelling opgezet, zowel in de bekende Johannes a Lasco-bibliotheek, voorheen de Grote Kerk, als in het Landesmuseum, op loopafstand van elkaar verwijderd. Ter gelegenheid van de herdenking geeft Emden ook een rijk geïllustreerde catalogus uit, van maar liefst 350 pagina’s. (Voor meer informatie zie: www.landesmuseum-emden.de)
In Nederland kan de geïnteresseerde allereerst terecht in de Martinikerk te Groningen. Het is de kerk waar in 1594 Menso Alting de dankdienst leidde na de bevrijding van de stad. In deze kerk zal op woensdag 28 november 2012 een drietal lezingen worden gehouden. Er zal aandacht gegeven worden aan de betekenis van Menso Alting voor Groningen en Drenthe, zowel kerkelijk als politiek. Sprekers zijn: dr. Harm Veldman (historicus) een lezing met de titel Menso Alting van pastoor tot pastor, dr. Egge Knol (conservator van het Gronings Museum) een lezing met als titel Menso Alting en Groningen en dr. Albert Buursema, een lezing met als titel ‘armenzorg in de stad Groningen’. Het geheel van de bijeenkomst wordt omlijst met muziek van Jan Pietersz. Sweelinck – uit de tijd van Menso Alting - gespeeld door de organist Stef Tuinstra. De avond begint om 19.45 uur en is om ongeveer 22.00 uur afgelopen. Er is een collecte voor de bestrijding van de onkosten.
Een tweede avond is als een symposium opgezet met de presentatie van een documentaire door leerlingen van het ROC Menso Alting en een viertal mini-lezingen van deskundigen. Daarbij wordt gelegenheid gegeven voor interactie met de sprekers. Deze avond staat gepland op DV woensdag 30 januari 2013, in het gebouw van het ROC Menso Alting (Vondelpad 4 te Groningen). Ook deze avond begint om 19.45 uur. Er zal ook een collecte worden gehouden.
Voor meer informatie: www.400jaar.rocmensoalting.nl