De redactie van het Kerkblad voor het Noorden vroeg mij om iets te schrijven over ontwikkelingen in de liturgie. Niet lang geleden schreef ik daarover in Samen op Weg, het lijfblad van Christelijk Gereformeerd Assen. In een enigszins bewerkte vorm krijgen deze artikelen nu een breder publiek.
Grote nadruk op de verkondiging van het woord, ziedaar het kenmerk van de gereformeerde liturgie zoals die door de synode van Middelburg in 1581 werd vastgesteld. Soberheid in de liturgie. De dominee, dienaar van het goddelijke Woord, heeft de hoofdrol in de erediensten. Ik eindigde artikel twee met wat prof. Jonker in 1962 schreef: ‘Het reformatorisch elan is doodgelopen in een liturgische verschraling die uit een zekere gezapigheid de diepere bedoeling der reformatoren niet meer verstond.’
Vernieuwing
We zijn 50 jaar verder en is er nu meer te zeggen? Ik houd het kort en ga geen exposé geven over allerlei maatschappelijke en culturele ontwikkelingen, die ertoe leiden dat gemeenteleden mondiger werden. In de twintigste eeuw kwamen bewegingen op die streefden naar liturgische vernieuwing. Allereerst gebeurde dat in de Rooms Katholieke en de Anglicaanse kerken, waar een grotere nadruk op de woordverkondiging kwam te liggen. Vanaf de vijftiger jaren profileerde zich ook in protestantse kerken de liturgische beweging. De liturgische beweging ging het om liturgie als schoonheid. Naast het horen van het Woord wilde men in de liturgie de viering van het heil in Christus een duidelijker plaats geven en dat op een kwalitatief hoog niveau. Ik schat in dat er in onze kerken weinig gemeenten hun liturgie in deze richting hebben aangepast. Het Liedboek voor de kerken, vanuit deze beweging ontstaan, bleef in Christelijke Gereformeerde kring lang omstreden, tot nu toe zelfs. Maar in andere protestantse kerken werd de soberheid ten dele verlaten en zong de gemeente weer in interactiviteit met de voorganger, bijvoorbeeld het ‘Amen’ na de zegen, het ‘Kyriëleis’ en het ‘Klein Gloria’.
Evangelisch
Rond de tachtiger jaren ontstond de vraag naar evangelische liederen in de kerkdiensten. Evangelische liederen waren er eerder, bijvoorbeeld in de Johannes de Heer-bundel. Die werden thuis gezongen bij het harmonium. Nu kwamen er vanuit evangelische kringen nieuwe praise- en worshipliederen bij. Liederen met lof aan God en van toewijding aan God. Liederen ook die sterk gericht zijn op het missionair getuigenis. De teksten zijn veelal eenvoudig en worden herhaald gezongen. De melodieën zijn gemakkelijk, althans dat lijkt zo. Marcel Barnard, hoogleraar liturgie aan de universiteit Utrecht noemt het ‘liturgie van de straat’. Dat ze invloed hebben op onze liturgie zal duidelijk zijn. Ze worden in de erediensten van diverse geloofsgemeenschappen gezongen, waarbij andere gemeenteleden dan de organist hun muzikale kwaliteiten inzetten.
Veelzijdigheid
De Christelijke Gereformeerde kerken kenmerken zich door veelzijdigheid.
Er zijn gemeenten waar de liturgie sober blijft, in de lijn van Datheen. In deze gemeenten worden uitsluitend psalmen gezongen, veelal uit de berijming van 1773.
In andere gemeenten wordt gezongen uit de zogenaamde Nieuwe Berijming, uit het Liedboek voor de kerken, en inmiddels ook uit de Opwekkingsbundel.
Er zijn een aantal gemeenten waar de viering van de liturgie gestalte krijgt in liturgische kleuren, liturgisch bloemschikken en in bijvoorbeeld een zorgvuldige voorbereiding van de liturgie door een liturgiecommissie. En er zijn gemeenten waar geput wordt uit meerdere tradities en waar veel ruimte is voor variatie. We zien de laatste jaren dat de betrokkenheid van gemeenteleden bij de dienst ook weer gestalte krijgt doordat de Schrift gelezen wordt door gemeenteleden. De voorlezer, weggezonden in de vijftiger jaren, is weer terug. De predikant blijft volop dienaar van het Woord, maar daarnaast geven gemeenteleden een stuk invulling aan de liturgie, veelzijdiger dan alleen door mee te zingen, mee te bidden en te luisteren.
Stijlvol samenkomen
Liturgische vormgeving is belangrijk, maar menselijk. Allen willen wij God eren in onze samenkomsten. Wat is goed, beter, het beste? Ik ga het u niet vertellen. Het mag zich invullen binnen de ruimte die de Schrift geeft, zoals Calvijn al aangaf. Onder verantwoordelijkheid van onze Generale Synode is recent een brochure uitgegeven met de titel: “Stijlvol samenkomen, een beknopte studie naar de invloed van de cultuur op de liturgie.” (Buijten & Schipperheijn) Uw kerkenraad heeft ongetwijfeld een exemplaar ontvangen.
Ik hoop dat deze brochure een stimulans is om opnieuw na te denken over oude en nieuwe vormen en gebruiken om onze God te eren in onze kerken. Want als vormen die ooit vernieuwend waren verworden zijn tot gestolde traditie, dan mogen wij wel weer op christelijke wijze ge-reformeerd worden.
Assen
Janneke Otten-Verhaar
Lid van de CGK Assen en lid van het ‘leesteam’