Wat zou hij er eigenlijk zelf van vinden? Zou hij trots zijn of zou hij er een venijnige reactie aan wijden? Die vraag drong zich steeds meer aan me op bij het lezen van deze biografie over het leven en werk van Jacobus Revius.
Predikanten hebben een fascinerend leven. Maar wat sommige collega´s in een mensenleven meemaken is onvoorstelbaar. Revius (1586-1658) moest in zijn jonge jaren vluchten omdat de Spanjaarden zijn geboorteplaats Deventer bezetten. Hij verloor acht van zijn negen kinderen, was predikant, schreef gedichten, een Psalmberijming, een geschiedenis van Deventer, was revisor van de Statenvertaling, bibliothecaris, regent (zeg maar rector van een seminarie) en nog veel meer.
Totaalbeeld
Enny de Bruijn promoveerde vorig jaar op een onderzoek naar het leven van deze man. En er is een fascinerend boek uitgekomen. Niet alleen omdat het voor het eerst een totaalbeeld geeft van Revius. Tot voor kort werd er vaak gefocust op één aspect van Revius´ werk. Als dichter heeft hij de afgelopen eeuw aardig wat positieve aandacht gekregen. Aan de andere kant was er de theoloog die er minder goed afkwam: in Deventer wilde hij zijn zin doordrijven, in Leiden verzette hij zich op een irritante manier tegen de filosofie van Descartes. En dat die twee in een persoon verenigd waren, konden we eigenlijk maar niet begrijpen.
De Bruijn doet echter een poging om de hele Revius in beeld te krijgen: de theoloog, de dichter, de historicus, de polemist. Maar ze probeert ook zijn persoonlijkheid te beschrijven. Het beeld dat van hem ontstaat is dat van een man die niet gemakkelijk in een hokje te plaatsen is. In zijn studententijd verkeert hij in humanistische kringen. Aan de andere kant laat hij zich niet meeslepen door een veranderend wereldbeeld. Hij is medestander van Voetius in het bestrijden van Descartes maar in andere opzichten is hij veel minder precies. De Bruijn plaatst hem in de calvinistische traditie die ze onderscheidt van de puriteinse. Het verschil komt er vooral in uit dat Revius waar het gaat om de leer zeer orthodox denkt maar als het gaat om het leven geen scherpslijper is. Gewetens moeten niet meer gebonden worden dan de Schrift doet.
Een mooi voorbeeld daarvan vond ik zijn redenering over de haarlengte. De studenten van zijn tijd droegen soms volgens de laatste mode wat langer haar, een matje. Verwijfd, volgens sommigen. Revius onderzoekt dan 1Korinthe 11 en komt tot de conclusie dat haardracht een symbool is dat van tijd tot tijd kan verschillen. In Paulus’ tijd was het dragen van een hoofdbedekking een teken van onderdanigheid, in Revius’ tijd is dat precies andersom: wie zijn hoed niet afneemt voor een ander plaatst zich dan juist boven hem (dat kalotje op de gravure, droegen predikanten ook op de kansel). Het symbool kan dus veranderen. Wat blijft is het principe dat het onderscheid tussen man en vrouw zichtbaar moet blijven. Ik vroeg me zomaar af of mijn docenten godsdienst op het Reviuscollege met dat argument genoegen hadden genomen.
Netwerken
Het toverwoord voor De Bruijn is gereformeerd-geleerde netwerken. Plaats iemand nu niet te makkelijk in een hokje waarmee wij de geschiedenis kunnen schematiseren. Maar let op iemands levensloop, de plaatsen waar hij zich bevindt, het genre waarin hij schrijft en vooral mensen waar hij mee omgaat.
Vanuit dat perspectief wordt bijvoorbeeld duidelijk waar de felle toon vandaan komt als Revius schrijft tegen Descartes. Hij is dan niet meer de gevierde dominee in Deventer maar regent van het statencollege in Leiden waar hij qua geleerdheid moet opboksen tegen de hoogleraren van de Leidse faculteit. De tijden zijn ook veranderd. De overheid neemt steeds meer afstand tot de kerk. En op persoonlijk vlak zijn daar het overlijden van zijn eerste vrouw, een aantal van zijn kinderen en beste vrienden.
In die context schrijft Revius polemische geschriften tegen de filosofie van Descartes die wat Revius betreft de betrouwbaarheid van Gods woord onderuit haalt. Bij Descartes verschuift alle aandacht naar het subject, het menselijke ik. Ík denk, dus ik besta. Dat strijdt met de van God gegeven orde waaraan we niet hoeven te twijfelen.
Op de manier waarop De Bruijn schrijft ontstaat een prachtig genuanceerd beeld van Revius. En dat maakt dit boek het lezen waard. Het is echter in dit verband dat ik me ook steeds meer afvroeg of de biografie die De Bruijn heeft geschreven niet tegen de geest van Revius in gaat. De Bruijn zoekt in de gedichten en de kerkenraadsnotulen naar glimpen van het karakter van Revius. Hijzelf laat nauwelijks iets los over zijn emoties of wat hij persoonlijk doormaakt. Maar waarom doet hij dat niet? Het wordt duidelijk in de discussie met Descartes. Het is omdat hij strikt denkt vanuit de Bijbel en de belijdenis van de kerk der eeuwen. Revius als persoon, als subject, hoeft niet op de voorgrond. En daarom denk ik dat dit boek niet helemaal in lijn is met Revius’ gedachtegoed.
Spiegelen
Toch ben ik blij dat De Bruin dit boek geschreven heeft. Omdat het een beeld geeft van Revius maar toch vooral omdat dat beeld me laat nadenken over mijn staan in de wereld als christen. Revius denkt intensief na over de verhouding kerk en staat. Er zijn de laatste tijd diverse boeken over geschreven. Revius denkt na over de plaats van engelen en demonische machten in een wereld die daarvoor geen ruimte lijkt te bieden. Er zijn conferenties genoeg met voor- en tegenstanders van bevrijdingspastoraat waar dezelfde vragen aan de orde komen. Revius kiest in verschillende contexten verschillende manieren om zijn ideeën uit te dragen. Ik moest zomaar denken aan de discussie of een predikant op facebook mag en wat hij daar dan op wel op moet zetten. En wat zijn nou eigenlijk de fronten voor een ambtsdrager? Het bestrijden van ketterijen of een programma van levensheiliging of allebei? En vooral, waarom dan? Doe ik de dingen om mijzelf te profileren of omdat ik, levend vanuit Gods Woord en de belijdenis van de kerk, niet uit ben op vernieuwing maar wel kan denken los van de mening van alle anderen?
Revius is geen origineel denker (hij wil juist staan in de traditie van de kerk), hij is geen zelfstandig denker (want hoe zou een mens kunnen denken zonder binding aan God). Hij is een consequent Bijbels denker die op die manier antwoorden vindt en in een veranderende wereld voor die antwoorden staat.
Revius leefde in een compleet andere tijd, dat maakt dit boek wel duidelijk. En tegelijk, wat lijkt die tijd op de onze. Ik kan me aan hem spiegelen en schuren. Dat vind ik de grootste verdienste van dit boek. Dan maar een beetje cartesiaans.
Siegerswoude
D.J.T. Hoogenboom
Naar aanleiding van: Enny de Bruijn, Eerst de waarheid, dan de vrede. Jacobus Revius 1586-1658. Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer 2012, 660 blz., ISBN 9789023926207. Prijs € 34,90.