Elim: oase met twaalf bronnen en zeventig palmbomen, symbool voor de stammen van Israël en de oudsten. De oudsten zijn vergelijkbaar met de mooiste boom die er bestaat. Zijn levenskracht zetelt hoog als een hart midden in de takken die haar als een echte koningin omgeven als een lijfwacht. Zo is ook de geest van wie ontzag heeft voor God. Hij heeft geleerd omhoog te kijken en bestudeert de goddelijke schoonheid.
De joodse geleerde Philo kon er wat van: bijbelteksten op een symbolische manier uitleggen. De brandende braamstruik staat symbool van het joodse volk dat onderdrukt wordt, maar toch niet ten onder gaat. Is dat ook niet het symbool van ons kerkverband? En toch niet verteerd …
Philo leefde ongeveer tweeduizend jaar geleden in Egypte, in de stad Alexandrië. Een tijdgenoot van Christus dus. Hij was volgens de begrippen van zijn dagen een groot uitlegger van de boeken die wij kennen als het Oude Testament en van daaraan verwante geschriften.
Bij zijn uitleg gebruikte hij vooral het middel van vergeestelijking. Hij zocht achter de letter van de tekst naar een diepere betekenis.
Borsttas
Vorig jaar is een Nederlandse vertaling verschenen van zijn levensbeschrijving van Mozes. In die beschrijving geeft Philo onder meer een uitleg van de kledingvoorschriften voor een priester. Volgens Philo heeft elk kledingstuk een symbolische betekenis. Bijvoorbeeld de tas die de priester op zijn borst moest dragen, ook wel borstschild genoemd (Ex. 28, 15), met twaalf stenen. Het Griekse woord voor die tas is « cursief » logeion « einde cursief ». Dat woord bracht Philo in verband met het woord «cursief» logos «einde cursief», dat 'woord' of 'rede' betekent. Die tas was onlosmakelijk vastgemaakt aan de efod, het priesterschort. Zo, aldus Philo, is de menselijke rede onlosmakelijk verbonden met daden. Een rede die iets goeds en moois verkondigt, heeft geen nut als er geen passende daden op volgen. Bovendien is die borsttas dubbel. Er is een rede naar binnen toe, namelijk het innerlijke denken, en een rede naar buiten toe die zich uit in het spreken. Maar die borsttas wijst ook op de 'rede' in het heelal en in de natuur. Daar wijst het dubbele in het borstschild op de onzichtbare rationele orde, die bestaat in volmaakte vormen, en op de zichtbare werkelijkheid.
En zo treffen we in deze biografie allerlei symbolische verklaringen van voorwerpen en voorschriften, zaken en personen aan. Toch gaat Philo niet voorbij aan een letterlijke uitleg van bijbelteksten. De allegorische verklaring staat daarin zelfs op de achtergrond.
Zijn doel is zijn lezers bekend te maken met de persoon en het werk van Mozes. Vooral heeft hij daarbij niet-joodse lezers voor ogen, 'die het verdienen niet onbekend met hem te blijven'. Hij wil dat ze hem naar waarde schatten en inzien dat zijn leven volledig overeenstemde met zijn leer.
Deugd
Deze biografie bestaat uit twee delen. Het eerste deel vertelt het levensverhaal van Mozes in chronologische volgorde. Het tweede deel beschrijft hem als wetgever, profeet en priester.
Mozes was niet alleen heel geleerd, maar ook vroom. Het was zijn verlangen de God van zijn voorgeslacht en zijn volk te dienen.
Tegelijkertijd stond Philo volop in de cultuur van zijn dagen. Hij had groot respect voor de filosofie van Plato. Maar ook voor de Stoa, die in die tijd het filosofische denken in de samenleving beheerste.
Philo wilde de wereld van de Griekse filosofie en die van de Heilige Schriften met elkaar in contact brengen. Tussen die beide werelden zag hij duidelijke verbindingslijnen. Hij wilde niet-joden ervan overtuigen dat hun filosofie niet kon tippen aan datgene wat de joodse heilige schriften boden. Daarom konden zij zich daaraan maar beter onderwerpen.
Zijn tijdgenoten vonden deugden heel belangrijk. Philo zei: Wil je echt een deugdzaam mens zijn, dan moet je de God van Israël kennen en eren. Zijn tijdgenoten hadden grote bewondering voor deugdzame mensen, die bijvoorbeeld de deugd van de rechtvaardigheid op een sublieme manier uitstraalden. Nu, zei Philo, dan moet je bij Mozes zijn. Niemand verstond de kunst van het mens-zijn beter dan deze grote leider van Israël, die zich niet door zijn gevoelens liet sturen en al zijn hartstochten onderdrukte. Zelfbeheersing en volharding waren de teugels waarmee Mozes zijn lusten in toom hield. Hij leidde een sober leven en had een afkeer van luxe. Hij bezat alle eigenschappen die bij de stoïsche filosofen van zijn tijd in hoog aanzien stonden. Hij verachtte, aldus Philo, al geruime tijd de omgang met vrouwen, bijna sinds hij voor het eerst door God bezield begon te raken.
Mozes was volgens Philo daarom de grootste filosoof aller tijden. Hij bezat alles wat de ware wijze kenmerkt. Vanwege die wijsheid was Mozes gelijk aan een koning. Hij was aan niemand verantwoording verschuldigd, alleen aan God. Omdat hij veel kennis over het dienen van God had ontvangen, was hij ook gelijk aan een hogepriester. Hij hield niet alleen toezicht op menselijke, maar ook op goddelijke zaken. Het tekende hem overigens dat hij het hogepriesterschap niet voor zijn eigen familie reserveerde maar toekende aan de familie van zijn broer Aäron.
Septuagint
Bovendien was Mozes een profeet, want hij zag dankzij God wat hij met zijn verstand niet kon begrijpen. God gaf hem zicht op de ware werkelijkheid achter de zichtbare werkelijkheid van het aardse bestaan. Deze aardse werkelijkheid is slechts een schaduw van de onzichtbare ware werkelijkheid.
Niemand heeft ooit een beter inzicht in die onzichtbare werkelijkheid gehad dan Mozes. Dat inzicht had hij onder meer ontvangen toen hij op de berg Sinaï was. Daar mocht hij de eeuwige wereld van de volmaakte Vormen aanschouwen.
Zijn wijsheid bleek ook al uit het gemak waarmee hij studeerde aan het hof van de farao waar hij opgroeide. Het was toen alsof hij de nieuwe leerstof die hij hoorde en las, herkende, en dat zijn ziel dat alles al eens eerder had gezien of gehoord.
Mooi is ook de beschrijving die Philo geeft van het ontstaan van de Septuagint, de Griekse vertaling van het Oude Testament, in de derde eeuw vóór Christus. De vertalers die hun werk deden op het eiland Pharos voor de kust van Egypte, werden daarbij op een bijzondere manier geïnspireerd. Ze schreven niet allemaal iets anders op, maar kwamen ieder afzonderlijk tot dezelfde vertaling. Het was alsof een souffleur het bij elk van hen onzichtbaar influisterde. Ze waren daarom eigenlijk 'geen vertalers, maar priesters en profeten, die vanwege hun helder inzicht Mozes' reine geest konden evenaren'. Daaruit bleek dat de wetten van Mozes nastrevenswaardig zijn. Ze zijn hooggeacht, aldus Philo, in de ogen van alle burgers en koningen. Maar op dat moment werd het joodse volk onderdrukt. Daardoor stonden zijn kostbare wetten nog in de schaduw. 'Als echter het licht van ons volk schitterender begint te stralen, wat voor een vooruitgang zou dat zijn!'
De vertaler, Albert-Kees Geljon, heeft aan de uitstekend leesbare vertaling een heldere inleiding toegevoegd. Daarin vertelt hij bijvoorbeeld dat vroegchristelijke schrijvers zoals Clemens van Alexandrië en Origenes graag bij Philo te rade gingen.
De tekst zelf is toegelicht met verklarende noten. Het is een fraai boek voor ieder die geïnteresseerd is in de vraag hoe aan het begin van de jaartelling de Schriften zijn uitgelegd en hoe joodse geleerden dachten over de cultuur waarin ze leefden.
D. J. Steensma, Feanwâlden
Naar aanleiding van: Philo van Alexandrië, Het leven van Mozes. Ingeleid, vertaald en toegelicht door Albert-Kees Geljon, DAMON: Budel 2014, 192 blz., prijs € 26,90, ISBN 978 94 6036 194 4.