We gaan de eerste uitdaging aan. Want zo mogen we een ketterij zien. We gaan niet even een ketter om de oren slaan en voldaan met de armen over elkaar staan en vervolgens zeggen: ‘Zo die heeft de waarheid weer eens even goed gehoord!’
Iemand schreef eens: ‘Wat nu de ketters en de dwaalleraren betreft, vergete men niet, dat de overlevering niet buiten hen kan, op gevaar af van te verstarren’. Dit ligt in lijn met de uitspraak dat ketters de onbetaalde rekening van de kerk zijn. Ik herhaal de omschrijving die in het eerste artikel werd gegeven. Ketterij is een vorm van christelijk geloof die meer per ongeluk dan met opzet uiteindelijk eindigt met het ondergraven, uit het evenwicht brengen, zelfs vernietigen van de kern van het christelijk geloof. Dat gezegd hebbend verdiepen we ons nu in de wondere wereld van de gnostiek of het gnosticisme.
Gilles Quispel (1916-2006). Dat is de naam die mij te binnen schiet. In Nederland destijds dé kenner van de gnostiek. Hoogleraar kerkgeschiedenis was hij aan de Universiteit van Utrecht. In 1945 werd bij het Egyptische Nag Hammadi een aantal gnostische teksten ontdekt. Zo’n elf jaar later smokkelde hij een fotokopie van het Evangelie van Thomas mee naar Nederland. Dit evangelie bevat 114 woorden van Jezus. De vraag is natuurlijk of deze woorden werkelijk van Hem waren. Quispel heeft geprobeerd uit dat evangelie ‘oorspronkelijke’ uitspraken van Jezus naar boven te krijgen.
Andere toonzetting
Je kunt het Evangelie van Thomas makkelijk terugvinden op het internet (bijv. http://www.thomasevangelie.nl/Evangelie_van_Thomas.pdf). Je leest het in korte tijd door. En er zijn inderdaad raakvlakken met de Evangeliën zoals wij die aantreffen in het Nieuwe Testament. En toch proef je ook dat je een net wat andere wereld binnenstapt. Bijvoorbeeld nummer 49: ‘Jezus heeft gezegd: Zalig zijt gij, éénlingen, uitverkorenen, omdat gij het Rijk zult vinden. Daar gij gesproten zijt uit Hem zult gij er terugkeren.’ Gesproten uit Hem en terugkeren: blijkbaar een inniger verband tussen mens en godheid dan we kennen uit de Bijbel waar een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen Schepper en schepsel. Of neem nummer 13. Een karakteristieke: ‘Jezus heeft tot zijn discipelen gezegd: Vergelijkt mij en zegt mij op wie ik lijk. Simon Petrus zei hem: Gij lijkt op een rechtvaardige engel. Mattheus zei hem: Gij lijkt op een wijze denker. Thomas zei hem: Meester, mijn mond zal zeker weigeren te zeggen op wie gij lijkt. Jezus zei: Ik ben uw meester niet meer want gij hebt gedronken en hebt u beroesd aan de opborrelende bron die ik heb laten opwellen. En hij nam hem terzijde en zei drie woorden tegen hem. Toen Thomas terug bij zijn gezellen kwam ondervroegen dezen hem: Wat heeft Jezus u gezegd? Thomas zei hun: Indien ik u een enkel woord zei van wat hij mij gezegd heeft, zoudt gij stenen grijpen en zoudt gij ze naar mij werpen, en het vuur zou uit de stenen springen en ze zouden u verbranden.’ Hier zijn we ver verwijderd van de belijdenis van Petrus dat Jezus de Messias is (Marcus 8:29). Verlossing lijkt meer op een geheimleer. Je kunt het op een gegeven moment zónder de meester omdat je het in jezelf gevonden hebt. En ‘het’ is dan ‘kennis’, ‘waarheid’, ‘rust’, ‘koninkrijk’.
Leentjebuur
Bovengenoemd geschriftje heeft de invloed ondervonden van gnostiek (ouder dan het christendom). Gnostiek gaat terug op het Griekse woord van ‘kennis’, nl. << cursief >> gnosis << einde cursief >>. Dat is geen kennis uit een boek maar dat is mystieke kennis: je ware innerlijk leren kennen (opborrelende bron). Het eerste woord is hier niet geloof of vertrouwen (gericht naar buiten) maar ‘innerlijke’ waarheid (gericht naar binnen). Geestelijk is álles en de wereld zoals die geschapen is, is slecht. De ware ik is opgesloten in de wereld, opgesloten in zijn lichaam.
In tweeën
Het kan ook niet zo zijn dat de ware god de wereld heeft geschapen. De wereld is door de Demiurg geschapen. De god van de schepping is niet dezelfde als de god van de verlossing (verlossing in de betekenis van ‘bevrijding van materie’!). De éne God zoals we die kennen uit de Bijbel valt uiteen in tweeën. En Jezus dan? Die – zo zal straks blijken in de christelijke gnostiek – valt ook uiteen. Want een geestelijke Jezus is zo zuiver - die kán gewoonweg geen écht lichaam hebben gehad; dat was een schijnlichaam. En zo kon er een opvatting zijn dat het de grootste misvatting van de discipelen was, dat zij meenden, dat Jezus lichamelijk was opgestaan. De verlossing (opnieuw: bevrijding van materie en tot innerlijke kennis geleid worden) is te danken aan de hemelse Christus én niet aan Jezus van Nazareth. Simon van Cyrene was gekruisigd en niet Christus. God en Jezus worden opgedeeld. En de mens ook. De ware mens zit immers gevangen in de kerker van zijn lichaam. De goddelijke vonk in de mens dient bevrijd te worden uit het door de Demiurg geschapen lichaam. Al het geschapene is slecht. Daarvan bevrijd te raken is de grote opdracht. Woord nummer 2 uit het Evangelie van Thomas: ‘Jezus heeft gezegd: Dat hij die zoekt niet ophoude met zoeken tot hij gevonden heeft en als hij gevonden zal hebben zal hij verbijsterd zijn en verbijsterd zijnde zal hij in verwondering opgaan en hij zal heersen over het Al.’ Dit klinkt mooi. Jezus heeft toch gezegd: ‘Zoekt en je zult vinden’? Ja, dat is waar maar die zoektocht heeft niet betrekking op een goddelijke vonk maar op de Heilige Geest. En die Geest ontdek je niet van binnen. Die ontvang je. ‘…hoeveel te meer zal de Vader in de hemel dan niet de Heilige Geest geven aan wie hem erom vragen’ (Luc.11:13b).
Vandaag
Regelmatig hoor ik het zeggen: ‘Dat Oude Testament vind ik maar lastig. Geef mij maar de God van het Nieuwe Testament.’ Alsof de Bijbel ons twee goden presenteert. En uiteraard, je hoort mij niet zeggen dat alles in de Bijbel even makkelijk te begrijpen en te verklaren is. Maar zit in zo’n opvatting niet invloed van het gnosticisme? God in twee stukken. Laten we de Bijbel werkelijk helemaal uitspreken in dat geval? Het is me nogal wat dat je niets kunt met de God van Israël maar wel met de Vader uit het Nieuwe Testament. De God van Abraham, Isaak en Jakob is dezelfde als de Vader van de Here Jezus Christus. Wat ik ook tegenkom: ‘de wereld is zo slecht, daar is geen goed in te vinden.’ Ja, dat de zonde links en rechts heerst: eens! Maar dat Gods schepping in één adem wordt meegenomen in dat oordeel. Genieten is óók een Bijbels woord. Om het met een woord van Paulus te zeggen: Alles wat God geschapen heeft is goed. Niets hoeft te worden verworpen als het onder dank wordt aangenomen, want het is geheiligd door het woord van God en door het gebed (1 Tim.4:4-5; en laat je niet in de luren leggen door vers 8, daar wijst Paulus het lichaam niet af!). En dan nog één: ‘ik heb een enorme kick overgehouden aan die bijeenkomst’. En mijn vraag is dan over welke bijeenkomst het gaat. Een voetbalwedstrijd? Een kerkelijke bijeenkomst? Als de ‘kick’ het criterium is, is de bron van die ‘kick’ blijkbaar onbelangrijk. Dan heb jij je ‘goddelijke vonk’ ontdekt en jouw unieke ervaring (eenling) is dan het één en Al. Maar of je Gods stem, zijn woorden nog hoort is dan een tweede. Die oude ketterij van de gnostiek is vandaag nog springlevend. En wat was ketterij ook al weer? Ketterij is een vorm van christelijk geloof die meer per ongeluk dan met opzet uiteindelijk eindigt met het ondergraven, uit het evenwicht brengen, zelfs vernietigen van de kern van het christelijk geloof. God, Jezus, schepping en de mens in stukken. Vernietigend.
Groningen
N. Vennik