Geeft Jezus met zijn zaligsprekingen een positieve profielschets van christenen? Of gaan de zaligsprekingen voornamelijk over hopeloze mensen? Geestelijk zieke mensen voor wie Jezus gekomen is?
Zalig de barmhartigen, de reinen van hart, de armen van geest. Veel theologen zijn van mening dat dit de innerlijke gesteldheden van gelovigen (zouden moeten) zijn. De filosoof en theoloog Dallas Willard kijkt daar heel anders tegenaan. Hij stelt deze reeks op één lijn met de treurenden, de armen, de vervolgden uit Lucas. Hij stelt ze ook op één lijn met de gevangenen, blinden en onderdrukten uit Jesaja. Of neem Jezus’ antwoord aan Johannes in de gevangenis: ‘Kijk wat Ik aan het doen ben, Ik genees blinden, melaatsen en doven, en wek doden op.’ Zou dat kunnen betekenen dat woorden als ‘barmhartigen’ etc. niet zomaar of uitsluitend als positief moeten worden begrepen?
In onze beleving bevatten de zaligsprekingen voornamelijk positieve eigenschappen. Denk aan het woord zachtmoedigen, of vredestichters. In de wereld van persoonlijkheidstrainingen en psychotherapie is bekend dat aan ‘goede eigenschappen’ donkere kanten kleven die tot scheefgroei en schade leiden. Hieronder zullen we daar wat van terugzien.
Arm
Zalig de armen van geest. Een eigenschap die vaak gunstig wordt uitgelegd als ‘zij die alles van God verwachten’. Het kan in eerste instantie ook minder gunstig worden uitgelegd. Als je nu eens ‘gewoon’ materieel arm bent (Lucas heeft het simpelweg over ‘arm’), door onnozelheid, eigen schuld of pech. Of, in geval van ‘arm van geest’: als je innerlijk/geestelijk de weg kwijt bent, het niet meer weet? Daar is niks nastrevenswaardig aan. Maar ondanks die deplorabele toestand is er geluk voor hen, zegt Jezus. Het koninkrijk van God is van hen... Dit is nogal wat. Want het staat haaks op onze alledaagse ervaring. Het koninkrijk van déze wereld is immers altijd voor slimmeriken en rijken?
Betekent deze zaligspreking dat mensen die ‘onderaan’ staan God zullen ervaren? Méér of eerder dan hen die ‘vetgemest’ zijn met geld of intelligentie? Hoe dan ook, aanvankelijke ‘armheid’ wordt in tweede instantie omgevormd tot geestelijke openheid voor God. Arm zijn is geen verworvenheid, maar God kan er zeker wat mee! Jou tot deelnemer maken van Zijn koninkrijksbeweging waarin niet intelligentie, rijkdom of ‘het goed op een rijtje hebben’ het hoogste goed is. Maar de liefde.
Treurenden
Zalig de treurenden. Zijn dat mensen die zo verdrietig zijn over al het onrecht in de wereld? Of zijn dit mogelijk ‘gewoon’ mensen waarvan we zeggen: wat heeft hij of zij veel verloren... Een kind, gezin, gezondheid, werk, in de steek gelaten, huis en haard kwijt. Misbruikt of mishandeld. Wát een treurnis, wát een verlies. Dit is niet wat je in je leven gehoopt had. En dat verlies draag je mee het graf in, dat kan niet anders. Dat raak je je leven niet meer kwijt. Bitterheid, droefheid en depressiviteit, dat is wat overblijft. Maar wacht, daar klinkt: ‘Zij zullen getroost worden!’ Wonderlijk zoals Gods liefdevolle aanwezigheid gewonde harten kan omspoelen, balsemen en bemoedigen. Deze ervaring van Gods aanwezigheid is het kostbaarste dat er is. Misschien ervaren treurenden God op deze wijze wel eerder en beter dan zij die het voor de wind gaat of die denken dat ze hun geluk zelf moeten en kunnen realiseren.
Zachtmoedigen
Er lopen zachtmoedigen rond op deze aarde. Verlegen en gemakkelijk te intimideren. Zij weten niet goed hoe ze nee moeten zeggen, en menigeen maakt misbruik van hun goedhartigheid. Hun (onbewuste) angst is vaak om niet aardig gevonden te worden. En het ware beter dat deze mensen leerden om wat assertiever te zijn, want geen mens hoeft zichzelf als een voetveeg te laten behandelen. Dat is mensonwaardig. Zachtmoedigheid is niet zomaar puur en goed. Niet als er onderhuids machteloze woede broeit. Niet als die eigenschap voortkomt uit een gebrek aan grenzen. Maar Jezus zegt ook van dit soort mensen: ‘Zij zullen de aarde beërven.’ Wát een contrast en bemoediging. Nota bene de aarde beërven, terwijl je van nature de kaas van het brood laat eten! Zullen zij daar nu al wat van merken? Als ze merken dat God hen liefheeft? En daardoor met meer durf hun plek in gaan nemen? Hoe dan ook, dit mag hun hoop en vertrouwen zijn, dat er plek is voor hen! Meer dan je durfde dromen.
Herstelzoekers
Zij dan die hongeren naar gerechtigheid, herstel? Dát is toch een begerenswaardige geestelijke eigenschap? Jazeker, het gaat hier toch maar eventjes om een verlangen naar herstel van wat fout was en daardoor beschadigd is. Maar wat te denken van mensen die in hun verleden zélf een zeer ernstige fout hebben gemaakt. Zo eentje die nooit meer hersteld kan worden. Wat verlangen sommigen ernaar om dat ongedaan te maken! Maar dat kan niet meer. Onherstelbaar en onomkeerbaar. Of jou is zelf iets ernstigs aangedaan. Je draagt het je leven lang mee. Je leven is er door ontwricht geraakt. Jezus zegt van deze ‘mislukten’: Je zult verzadigd worden! Zegt Hij daarmee nu dat zelfs het verleden hersteld kan worden...? Niet te geloven. Kan schaamte, schuld, pijn of kan een kwetsuur helen? Nu al iets, en op termijn volledig? Ja, het kan. Verlies wordt verzadiging, leegheid wordt volheid. Pijn wordt vreugde. Hier is de innerlijke schade een toegangspoort voor God.
Barmhartigen
De barmhartigen... maar díe lijken toch op God die ook barmhartig is? Barmhartigen kunnen er last van hebben te gauw medelijden te hebben. Men denkt de behoeften van anderen te kennen. Tegelijk heeft zo iemand vaak onvoldoende weet van en oog voor eigen behoeften. Er is grenzeloosheid. Zo iemand lijkt wel wat op die zachtmoedige van zojuist. Maar terwijl zachtmoedigen vooral beheerst worden door verlegenheid, hebben barmhartigen vooral snel medelijden met Jan en alleman. En misschien kunnen ze niet goed zonder de waardering en dankbaarheid van anderen. Er ontstaat gemakkelijk wrok als andermans dankbaarheid uitblijft.
Hún zal barmhartigheid geschieden, zegt Jezus. Zulke mensen gaan ondervinden dat God de Barmhartige is. Hier is Iemand die nu eens hún noden en behoeften ziet, hun diepe leegte en wrok. Zou het kunnen dat hun eigen onvervuldheid een poort vormt voor de ruimhartige, barmhartige God?
Onvolmaaktheid als poort voor God
Hierboven sprak ik een paar maal van een poort. Onze armoede, verlies, schade, machteloosheid en ervaring van onrecht zijn als een poort naar God. Of beter gezegd: het is een ingang voor God om bij óns binnen te komen. God komt bij ons binnen door de scheuren van ons bestaan. Of, zoals iemand het eens zei: wij mensen zijn aarden vaten met scheuren en gaten erin. Waardoorheen Gods licht naar binnen kan stromen.
In de volgende artikelen zullen de resterende zaligsprekingen aan bod komen.
Nynke Sikkema-Holwerda, Hoogeveen