We vallen meteen maar met de deur in huis en citeren Marquardt: 'Inderdaad beschouw ik een christendom dat fysiek en theologisch afstand bewaart tot het Jodendom en Joden, als "ziek"'. Weldoordachte woorden van de Duitse theoloog Friedrich-Wilhelm Marquardt (1928-2002). Hij zegt niet zomaar iets. Hij heeft een opvatting die hij zich in de loop van zijn leven heeft eigen gemaakt.
We kennen de vier kenmerken van de kerk: één, heilig, algemeen (katholiek) en apostolisch. Marquardt noteert een vijfde kenmerk: de relatie tot Israël. En die relatie is geen extraatje. Die relatie doortrekt het één-heilig-algemeen-apostolisch volledig.
Verbonden
Enige tijd geleden waren wij als Zwolse CGK-predikanten in gesprek met de Israël-commissie van onze gemeente. Eén van de punten die aan de orde kwamen was in hoeverre wij in elke kerkdienst kunnen merken dat wij diep verbonden zijn met het joodse volk. Blijkt dat uit één keer per jaar een Israëlzondag of doordat we regelmatig voor hen bidden? Marquardt zou antwoorden: nee, daar blijkt het niet uit. Voor hem is het volstrekt onmogelijk het gegeven van Jezus’ jood-zijn te laten liggen. Jezus spreekt voortdurend vanuit de boeken die wij betitelen als het ‘Oude’ Testament. Hij spreekt en handelt binnen de joodse traditie. Is met die traditie voortdurend in gesprek. Jezus is de Redder van de wereld. Dat is zo. Echter dat is Hij als de Koning van Israël! En springen de vier kenmerken van de kerk niet van Israël weg? Dwalen ze niet weg van Gods uitverkoren volk? Sterker nog: de geschiedenis toont aan dat de kerk bloed aan de handen kleeft, juist als het om Israël gaat.
Auschwitz
Bloed aan haar handen. Ook in verband met Auschwitz? Zeker, zegt Marquardt. Mooie verhalen, prachtige dogmatieken, aan denken en praten geen gebrek maar waar was de muur die de kerk moest optrekken om ook deze ramp van het uitmoorden van Gods volk te voorkomen? De kerk heeft in meerdere of mindere mate aan die ramp bijgedragen. Zijn wij, de kerk, daardoor ootmoediger geworden? Hebben we al een poging gedaan om onze joodse broeders en zusters te verstaan? En we zien de mens en theoloog Marquardt die weg om Israël te verstaan gaan.
Naar het land
1959 is een belangrijk jaar voor de dan dertigjarige studentenpredikant in West-Berlijn. Marquardt reist met een groep Duitse studenten naar Israël. Totaal verward was hij daar over de ontmoeting met het jodendom. Daar: een joods volk in een joods land. En: ze lezen de Hebreeuwse Bijbel. En: dat boek kan gelezen worden en wordt gelezen zonder de naam Jezus te laten vallen. Anderhalf decennium na de Tweede Wereldoorlog staat hij oog in oog met het levende jodendom! En dat maakt op hem een onuitwisbare indruk. Het verandert zijn leven. Zelf zegt hij: ‘Dit was mijn tweede doop, en dat betekent een tweede invoering in het leven met God, en nu dus in de vorm van heel veel vragen.’
Vrijheid en Land
Aanvankelijk is hij vooral onder de indruk van het levende Israël als volk, land en staat. Gaandeweg gaat hij meer nadenken over de positie van het jodendom in de christelijke theologie. Positie niet in de zin van: dan ontvangt Israël óók een plekje in onze dogmatiek; bijvoorbeeld in de Heidelbergse Catechismus, een extra vraag; zondag 53: vraag 130, wat dunkt u van Israël? Nee, positie zoals aangegeven hierboven: Israël dat de hele leer doortrekt! Marquardt spreekt van een revisie! Na zijn eerste reis naar Israël drongen zich, zo schrijft hij, twee zaken aan hem op. In de eerste plaats de vrijheid van Israël. Hij spreekt van het ‘protestantse horrorbeeld’ van de joodse wetsgodsdienst. Stellig is hij: 'de "wet" schept geen geestelijk verkommerde slaven' en ook geen arrogante mensen die alleen maar naar hun eigen gerechtigheid leven. Hij ziet aan de opbouw van het land Israël dat redding en heil allesbehalve zonder hard werken is. Dat heil te maken heeft met sociale verbanden (kibboets) en met politiek. In de tweede plaats – hij noemt dit voor theologen onbegrijpelijk – dat << cursief >> land, aardbodem en geografie << einde cursief >> een welhaast religieuze betekenis hebben. Het kán toch niet waar zijn – zo vraagt de theoloog zich af - dat het hiernamaals iets te maken heeft met het hiernumaals van een lap grond? Land? Beloofd land? Heilig land? De Bijbelse belofte gáát over grond om te wonen en grond onder de voeten, zo realiseert Marquardt zich. Thuis uit Israël 'raakte ik aan het zwalken: weg uit de "hemel", neergestort op de grond, waaruit God, Zijn naam zij geloofd, "de vrucht van de wijnstok geschapen" heeft, "het brood uit de aarde doet voortkomen" – ook het brood en de wijn van christelijk sacrament.' Brood meer dan brood. Wijn meer dan wijn. En land meer dan land!
Staat
Ook over de staat Israël zegt hij het een en ander. Me dunkt dat wat hij hier zegt actueel is. Als het gaat over de staat Israël lopen de discussies soms hoog op. Het ontbreekt me aan ruimte hierover uitgebreid te schrijven. Marquardt mag dan van alles denken over de staat Israël en het optreden van die staat, hij ziet voor zichzelf geen mogelijkheid voor een dubbele loyaliteit: als christen voor Israël – als kerklid voor de christelijke Palestijnen. De vraag die hij uiteindelijk stelt is deze: ‘Kunnen wij christenen…dan niet ten minste één uur - en twee, drie generaties na Auschwitz – met het joodse volk in de crisis van zijn overleven waken’? Als we deze dagen geluiden horen over opkomend antisemitisme – BDS-beweging, opkomend antisemitisme in Frankrijk, een grote Engelse politieke partij (Labour) die er fors mee besmet blijkt – dan is het meer dan goed en verstandig om de stem van Marquardt te beluisteren. Je hoeft het niet in alles met hem eens te zijn om vruchten van zijn denken te plukken. Het schip van de kerk kan zomaar doelloos dobberen zonder de reddingslijn met Israël en dé (ten overvloede: joodse) Zoon van Israël.
In een volgend artikel wil ik aandacht vragen voor de visie van Marquardt op Jezus.
N. Vennik, Zwolle