1618-1619
Op allerlei manieren worden we er momenteel bij bepaald: het is vierhonderd jaar geleden dat de bekende synode van Dordrecht 1618-1619 plaatshad. Er zijn tentoonstellingen, herdenkingsbijeenkomsten en conferenties. En laten we ook de glossy niet vergeten. Die aandacht is terecht, want deze synode van maar liefst 180 zittingen heeft voor lange tijd het gereformeerde leven in Nederland bepaald.
Op 13 november 1618 was het dan eindelijk zo ver: 'op last van de hoogmogende heren Staten Generaal' werd de synode in de bovenzaal van de Kloveniersdoelen in Dordrecht geopend. Het was eigenlijk de vergaderruimte van de schutterij, maar de stadsraad had die beschikbaar gesteld en laten inrichten voor de synode.
Internationaal
Timmerlieden hadden speciale banken en tafels vervaardigd. Voor elke afgevaardigde stond er een stoof klaar tegen de winterse kou en een inktpotje met een potje zand als schrijfgerei. Ook logies en maaltijden waren geregeld, in herbergen of bij particulieren thuis. Vooral de buitenlandse afgevaardigden zouden zich buitengewoon tevreden tonen over de voorzieningen. In brieven naar huis roemde men vooral 'het heerlijk ooft, de lekkere visch en de fijne wijnen'. Het was de entourage waarbinnen in grote ernst vergaderd werd over een theologisch heikel geworden punt: de eeuwige bestemming van een mens, en de vraag in hoeverre hij daar zelf een rol in speelt. Omdat deze kwestie niet alleen de Nederlandse, maar de hele gereformeerde wereld raakte en in de kerkgeschiedenis ook al vaker naar voren was gekomen, werden ook gereformeerde kerken uit het buitenland uitgenodigd vertegenwoordigers te sturen. De synode kan daarom met recht een internationale genoemd worden: de afgevaardigden kwamen uit Engeland, Zwitserland, Hessen, de Paltz, de vrije rijkssteden Bremen, Emden en Genève en het graafschap Nassau.
Rekkelijken en preciezen
De Staten Generaal stuurden hun zogenoemde commissarissen-politiek, vertegenwoordigers van de overheid die als waarnemers in de gaten moesten houden of de door de Staten bekostigde synode wel goed verliep. Ze namen hun eigen secretaris mee: Daniël Heinsius (1580-1655). Het is tekenend voor de kerkelijke situatie van toen. Het was onmogelijk om zonder toestemming en medewerking van de overheid een synode te houden. Sterker nog: de overheid had ruim dertig jaar een nationale synode tegengehouden. Men vreesde een te grote invloed van de kerk en daarmee van de 'preciezen' oftewel de calvinisten tegenover de 'rekkelijken' die in meerderheid de overheidsfuncties bekleedden.
Al enige tijd bestond er onder het kerkvolk verschil van mening over het gezag van belijdenis en kerkorde en de mate van strengheid waarin die gehandhaafd dienden te worden. Deze kwestie ging hand in hand met de vraag of de overheid invloed diende te hebben in de kerk of niet. De preciezen vonden in de lijn van Calvijn dat de kerk zelfstandig diende te zijn en haar eigen recht mocht hebben. De rekkelijken vonden dat het hoogste gezag ook in de kerk uiteindelijk aan de overheid moest toekomen; zij waren niet geneigd de kerk op nationaal niveau een eigen kerkorde te gunnen. Het had ertoe geleid dat de kerken zich per provincie waren gaan organiseren en ook zelf hun kerkelijke regels ter hand hadden genomen, wat de eenheid en overzichtelijkheid niet diende. Het laat zich daarom verstaan dat de kerken zelf meerdere malen bij de Staten aandrongen op een synode.
Dispuut
Daarbij voegde zich vanaf 1604 het geschil over de predestinatie tussen Jacobus Arminius (1560-1609) en Franciscus Gomarus (1563-1641), beiden hoogleraar aan de universiteit van Leiden. In het genoemde jaar organiseerden beiden een dispuut, met stellingen die lijnrecht tegenover elkaar lagen. Arminius stelde dat God verkiest en verwerpt op grond van het geloof of ongeloof dat Hij bij een mens vooruit ziet. Daarbij gaat de menselijke wil om wel of niet te geloven dus voorop. Gomarus vond dat Arminius daarmee afbreuk deed aan de vrijmacht en de genade van God. Niet de wil van een mens maar alleen het vrije welbehagen van God kan de basis zijn voor zowel verkiezing als verwerping. Het geloof is de vrucht van de verkiezing en gaat niet aan de verkiezing vooraf.
Was het nu maar bij een theologisch, universitair dispuut gebleven. De discussie sijpelde echter de kerken in, verhitte de gemoederen en zorgde voor een tweespalt die niet meer te ontkennen viel. De preciezen werden 'Gomaristen' genoemd, de rekkelijken 'Arminianen'. Arminius stierf in 1609 en maakte de verdere discussie niet meer mee. Hij werd opgevolgd door hoogleraar Simon Episcopius (1583-1643), die tien jaar later tijdens de synode van Dordrecht als woordvoerder zou optreden. Maar dan heten de Arminianen inmiddels 'remonstranten', genoemd naar de Remonstrantie, een document dat zij in 1610 opstelden en waarin zij de erfenis van Arminius in vijf artikelen hadden verwoord. Gomarus en de zijnen beantwoordden dit verweerschrift een jaar later met de Contraremonstrantie.
Handelingen 15
In deze context werd op 13 november 1618, om 08.00 uur ’s morgens (!), voorafgaand aan de eerste synodezitting een bidstond gehouden. In de Grote Kerk ging de pastor loci ds. Balthasar Lydius (1576-1629) voor in de Nederlandstalige dienst. In de Augustijner Kerk leidde ds. Jeremias de Pours, predikant van de Waalse gemeente van Middelburg, de Franstalige dienst. Als tekst stond Handelingen 15 centraal, waarin duidelijk wordt dat een kerkelijke vergadering niet alleen een zaak van afgevaardigden is, maar ook van de Heilige Geest (vs. 28). In dat spoor wilde men naar wegen zoeken om de gerezen problemen het hoofd te bieden en de kerk een weg te wijzen voor de toekomst.
Chr. Boerke, Apeldoorn
Mw. drs. C.T. Boerke is docent (Nederlandse) kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn.