Zwangere vrouwen kunnen zonder al teveel moeite een NIP-test verkrijgen. NIPT staat voor: Niet-invasieve prenatale test. Al in een vroeg stadium van de zwangerschap kan men te weten komen of de foetus een genetische afwijking heeft, bijvoorbeeld het syndroom van Down, Edwards of Patau.
Maar kan genetische manipulatie misschien ook voorkomen dat iemand zo'n afwijking krijgt? Genetische manipulatie is al langer mogelijk: dit gaat van het klonen van schapen tot het genetisch veranderen van genen die ziekten tot gevolg hebben. Kan dit ook voor mensen betekenis hebben?
Planten en dieren
Wat we genetische modificatie noemen, gebeurt al eeuwen door, bijvoorbeeld bij het veredelen van gewassen. De ene aardappelsoort is gevoeliger voor ziekten dan de andere, maar die eerste smaakt juist zo lekker. Door het kruisen van zulke aardappelrassen kan men dan een aardappel verkrijgen met de smaak van de eerste en de ziekteresistentie van de tweede (eenvoudig gezegd). Zulk een proces duurt soms jaren alvorens men de aardappel verkrijgt die men graag wil.
Tegenwoordig is er een zadenproducent op de wereldmarkt bezig die zulke processen in een paar weken of een paar maanden voor elkaar kan krijgen. Dit doet deze producent door de genetische eigenschappen aan te passen in laboratoria. Het veredelingsproces van jaren (genetische modificatie) wordt in een rap tempo vervangen door genetische aanpassing. Dat laatste wordt genetische manipulatie genoemd. Gevaar hierbij is echter dat zo’n marktleider op het gebied van zaden en gewassen gaat bepalen wat wij eten. Op ons bord liggen dan aardappelen waarvan wijzelf niet weten wat er allemaal mee gebeurd is. Zij smaken lekker, maar weten wij ook of zo’n genetische aanpassing misschien gevolgen heeft voor ons lichaam?
Ook bij dieren is er genetische manipulatie toegepast. Het meest bekende voorbeeld is het schaap Dolly. Dolly was een kloon van een ander schaap. Daarbij was het genetisch materiaal van een bestaand schaap ingebracht in een (van binnen) schoongemaakte eicel. De vrucht kreeg hiermee de genetische eigenschappen van het al bestaande schaap, met als gevolg de geboorte van de kloon Dolly.
DNA
Gaat dit ook bij mensen gebeuren? Het kan maar zo eens gebeuren dat bijvoorbeeld een miljardair graag wil dat zijn eigenschappen behouden blijven. Voor iemands beleving kan het zo zijn dat hij of zij ‘doorleeft’, en daarmee dan een variant van het eeuwige leven bezit.
Er zijn echter vele factoren die ervoor zullen zorgen dat een kloon toch anders zal zijn dan de bestaande persoon. Omgevingsfactoren en sociale factoren zullen er voor zorgen dat iemand anders wordt dan de andere persoon met hetzelfde genetisch materiaal. Bij eeneiige tweelingen is het namelijk ook zo dat zij hetzelfde genetisch materiaal bezitten. Van buiten lijken zij dikwijls nagenoeg hetzelfde, maar qua karakter en aard zijn zij toch anders.
Het is wetenschappers al meerdere malen gelukt menselijke embryo’s te klonen. De wetenschap is er dus al klaar voor. Maar ethische gedragscodes voorkomen tot dusver dat dit op grotere schaal wordt toegepast.
Door de ontdekking van het DNA in 1953 is men steeds meer gaan nadenken over het genetisch aanpassen van mensen. Met de grootschalige doorvoering van de NIPT-test is dit alleen maar meer geworden. Wanneer de uitslag van zo’n NIPT-test negatief uitvalt, wordt er vaak gekozen voor het afbreken van de zwangerschap. In de jaren negentig van de vorige eeuw waren de middelen om een afwijking bij ongeboren kinderen te vinden nog wat minder ontwikkeld, maar ook daar zijn wel cijfers van bekend.
In 1994 werd in negentig procent van de gevallen gekozen voor het afbreken van de zwangerschap als duidelijk was dat de vrucht het syndroom van Down had. Het afbreken van een zwangerschap is voor ouders, maar zeker voor een moeder, een erg droevige en ingrijpende gebeurtenis. Wat nu als het mogelijk zou zijn de genetische samenstelling van het ongeboren kind aan te passen middels genetische manipulatie?
Verandering
Er is volgens J. Douma (1931) een verschil tussen een eenmalige genetische aanpassing en een aanpassing die gevolgen heeft voor alle nakomelingen. Een eenmalige genetische aanpassing waardeert hij positief. Er wordt dan nieuw genetisch materiaal in de cellen van een patiënt geplaatst. Een eenmalige genetische aanpassing kan zorgen voor het wegnemen van bestaand leed. Bij het toepassen van deze somatische (lichamelijke) gentherapie wordt ervoor gezorgd dat een ziek iemand beter wordt gemaakt met nieuw genetisch materiaal. Het nieuwe gen kan hem of haar genezen, maar het oude gen wordt doorgegeven aan het nageslacht. Het nageslacht zal dus nog wel de nare gevolgen dragen van een genetische afwijking.
Het is erg verleidelijk dan maar iets te bedenken dat ervoor zorgt dat het nageslacht wel gezond zal zijn qua genen. Velen achten het een goede zaak dat genetische ziekten en aandoeningen met wortel en tak worden uitgeroeid. Dat zou kunnen gebeuren met gentherapie ‘in de kiembaan’: de genetisch ingreep heeft dan ook gevolgen voor het nageslacht. Maar men kan bij het toepassen van deze gentherapie nog niet goed inschatten wat de gevolgen daarvan zijn voor de langere termijn.
Bij een eenmalige verandering in de genen is dit ook wel ongewis, maar dan treft deze ingreep slechts één persoon. Bij een genetische verandering in de kiembaan zal pas na verschillende generaties blijken of de ingreep wel of geen goede beslissing was. Een besluit voor een ingreep in de kiembaan zal dus een erg gewichtige zijn. Dit vergt heel veel verantwoordelijkheid. Het gevolg is een blijvende genetische ingreep.
Waardering
Er is vanuit de wetenschap veel te zeggen voor genetische manipulatie. Zouden toch ook niet mensen die gewelddadig zijn, enigszins kunnen worden aangepast? Zouden daarmee niet geen gewapende conflicten kunnen worden voorkomen. Kunnen we niet alle mensen die vervelend zijn genetisch aanpassen?
U voelt vast wel aan dat dit erg moeilijk ligt. Het is niet verantwoord om voor alle generaties na ons te beslissen dat wij vandaag een genetische ingreep doen in de kiembaan van de mens. De integriteit van de persoon op fysisch en psychisch gebied is in het geding. De persoon en zijn en haar nageslacht worden veranderd door zo'n ingreep.
bovendien, het is overmoed te denken dat wij heel ons bestaan kunnen verbeteren en aanpassen door genetische manipulatie. De mens is door God geschapen. Hij is en blijft een zondaar, ook na het toepassen van genetische manipulatie. Douma stelt dat geen enkele menselijke inspanning het menselijk ras kan verbeteren. De toren van Babel en het Babel uit de Openbaring van Johannes zijn scheppingen van de mens, maar zij bereiken niet de verlossing die de mens ervan verwacht. De mens moet als rentmeester van de schepping optreden, niet als herschepper. Denk er nog eens goed over na: is genetische manipulatie een uitkomst of een uit was?
Jan-Jaap Hoogstede, Sint Jansklooster
Jan-Jaap Hoogstede is masterstudent aan de Theologische Universiteit Apeldoorn