Waarom aandacht besteden aan een monnik en mystieke schrijver uit de Middeleeuwen? Omdat hij staat voor een spiritualiteit die in zijn dagen grote invloed uitoefende en waarvoor ook nu nog belangstelling bestaat, gezien de vertalingen die er van zijn werk verschijnen. Maar ook om van hem te leren dat het van belang is te weten waarop die spiritualiteit gebaseerd is en wat ze inhoudt.
Bernard van Clairvaux (1090-1153) kwam ter wereld in een turbulente tijd. De tweede helft van de Middeleeuwen werd gekenmerkt door grote maatschappelijke veranderingen: een sterk groeiende bevolking, economische vooruitgang en verstedelijking. De eerste universiteiten werden gesticht en het gezag van koning en keizer was onbetwist. Tegen die achtergrond ontstond met name in de kloosters behoefte aan geestelijke vernieuwing. Ook leefde daar kritiek op de rol van de kerk en op de theologie van die dagen. Er ontstonden nieuwe kloosterordes, die de nadruk legden op afzondering, soberheid en boetedoening. Deze periode tussen ongeveer 1100 en 1400 noemen we in de kerkgeschiedenis de mystiek. Daarbij horen de namen van bekende en minder bekende schrijvers (zowel mannen als vrouwen) als Jan van Ruusbroec, Hildegard van Bingen, Franciscus van Assissi, Bonaventura en Johannes Tauler. De meesten woonden in Frankrijk of Duitsland.
Kloosterorde
Ook Bernard maakte in 1112, 23 jaar oud, de gang naar het klooster. Hij kwam niet in zijn eentje aan de poort: zes broers, een oom en een aantal vrienden volgden hem naar het benedictijner klooster in het Franse Citeaux. Blijkbaar genoot hij in korte tijd groot vertrouwen, want al na drie jaar werd hij eropuit gestuurd om in Clairvaux een nieuw klooster te stichten. Het was het eerste van de zeventig kloosters die hij zelf zou stichten en hij bleef er als abt tot zijn dood in 1153 wonen. Zo ontstond de orde van de Cisterciënzers, die in korte tijd een enorme groei doormaakte: na een halve eeuw telde de orde 350 kloosters, na een eeuw 670. In deze groei speelde de persoon van Bernard onmiskenbaar een grote rol. Hij werd een bekende figuur, die tot in Rome invloed uitoefende en niet bang was zijn stem te laten horen als het om kerkelijke misstanden ging.
Reactie
Mystici stelden vragen bij de grote macht van de kerk, ook in wereldlijke zaken. In hoeverre mag de kerk zich met politiek bemoeien, de paus zich inlaten met keizer of koning? Ook vond men dat kerken en kloosters zich te veel hadden verrijkt en het tijd werd terug te keren naar de normen van de eerste apostelen en het voorbeeld van de vroege kerk. Vandaaruit is hun oproep tot een streng en sober leven van boete en naastenliefde te begrijpen. Daarnaast had men ook moeite met de universitaire theologie, die bol stond van de filosofie en als te rationeel en te kil werd ervaren. In de middeleeuwse mystiek zitten dus duidelijk reactie-elementen; het verlangen naar meer aandacht voor het geestelijk leven was groot. De verwording die men om zich heen zag versterkte ook het gevoel in de eindtijd te leven.
Liefde
Het specifieke van de middeleeuwse mystiek ligt in de manier waarop men op een doelbewuste, bijna methodische manier streefde naar een geestelijk leven dat uiteindelijk zou mogen uitlopen op de vereniging van de ziel met God. Dat kon alleen gebeuren wanneer door middel van ascese de weg vrijgemaakt werd voor de meditatie oftewel de 'beschouwing'. Daarin onderscheidde men verschillende fasen, van een biddend zich open stellen en loskomen van zichzelf tot de gerichtheid op Christus, de overdenking van zijn leven en de ervaring van zijn aanwezigheid.
Met name de bruidsmystiek gebruikt hiervoor vaak het beeld van bruid en bruidegom, die één worden in hun liefde voor elkaar. Zo kan ook de ziel zich één voelen met God.
Ook Bernard kan over het geloof spreken als over een groeiende liefde, vooral in zijn boek «cursief» Het liefhebben van God «einde cursief». Daarin laat hij duidelijk zien waarop het meditatieve leven met alle ervaringen die daarbij horen gericht moet zijn: op de persoon van Jezus Christus als de mens geworden Zoon van God die voor ons geleden heeft en gestorven is:
'Hoe meer de mens over Jezus Christus nadenkt en leest, hoe meer hij tot Hem bidt en Hem gehoorzaamt, des te vertrouwder hij met Hem wordt, en langzamerhand licht God voor hem op. Het gevolg is, dat hij steeds meer vreugde in God vindt. En wanneer hij zo smaakt, hoe goed de HERE is, komt hij op de eerste trap van de liefde, waar hij God niet meer om zijn eigen gewin, maar om Zichzelf liefheeft. In deze toestand blijft men dan lange tijd; en ik weet niet, of een mens in dit leven ooit wel zo ver komen kan, dat hij (op een hogere trap) zichzelf alleen nog om Gods wil liefheeft (De diligendo Deo XV, 39).
Christa Boerke, Apeldoorn
Drs. C.T. Boerke is docent (Nederlandse) kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn. In de Vormingscursus 2019-2020 heeft zij het bovenstaande onderwerp behandeld.