Met dit boek won Van Os de Brusseprijs voor het beste journalistieke boek en de Libris Geschiedenisprijs. Dat is begrijpelijk, want het is een verbluffend overlevingsverhaal dat tot stand is gekomen na langdurig en grondig speurwerk. De hoofdpersoon is Mala Shlafer, in 1926 geboren in een orthodox Joods gezin in Warschau. Na een leven vol omzwervingen woont ze (in 2020) in Amstelveen.
Mala ontsnapte uit het getto van Warschau en gaf zich al gauw uit als een Poolse met een Rooms-katholieke levensovertuiging. Dat was niet moeilijk want ze had op een Poolse school gezeten in een klas met rooms-katholieke kinderen. Bovendien had ze helemaal geen Joods uiterlijk. Met Poolse vriendinnen, die antisemitisch zijn, geeft ze zich op voor arbeidsdienst in Duitsland. Vaak zei ze voor hen Poolse gedichten op, onder andere het gedicht: Liever dier dan mens.
Ik wil geen mens zijn
Ik wil een paard zijn, een os, een dolfijn
Een ijsvogel of een chimpansee
Of zomaar een mooi stuk vee.
Er is maar één ding dat ik niet zou willen zijn
Ik wil geen mens zijn.
Dit gedicht verwoordt dat mensen lager staan dan dieren, omdat zij mensen uitbuiten en vernietigen. Haar levensverhaal laat zien hoe waar dat is.
Op een nacht droomde Mala hardop in het Jiddisch. Dat was verdacht, ze werd verhoord. In dat verhoor werd vastgesteld dat zij een Volksduitser is, een Duitser die allang in Polen woont. Haar uiterlijk werd geroemd als zuiver Arisch. Zij sprak redelijk goed Duits en verzon Duitse familiewortels. Toen ze later terug in Polen terugkwam, werd ze liefdevol opgenomen in een nazigezin. Dat schuurde. Als ze zouden weten dat zij een Jood is, zou dat haar het leven kosten. Maar ze wisten het niet. Ze voelde zich in dit gezin gelukkig. Blijkbaar kunnen mensen met slechte ideeën tevens vol liefde zijn. Wat een contrast constateerde Mala met de situatie thuis, waar weinig liefde was, zeker niet voor meisjes.
Uiteindelijk trouwde ze en verhuisde ze met haar man Nathan Kizel naar Israël. Haar man werd aangewezen om bewaker te zijn van een kamp met Arabieren. Dat weigerde hij, als overlevende van een Duits kamp. Uiteindelijk belandden ze in Amstelveen.
Het bovenstaande geeft slechts een indruk van de inhoud van dit indrukwekkende boek. Er komen wel veel namen en feiten in voor, maar bovenal is het een heel bijzonder verhaal: over de Jodin Mala en over Europa in de Tweede Wereldoorlog. Over hoe de mens is en kan zijn, vernietigend en verrassend.
Amersfoort, D. Visser