Pleeg geen echtbreuk (2)
In het zevende gebod spreekt God de man aan. Hij mag het huwelijk van zijn naaste niet breken door omgang te hebben met diens vrouw. Dit gebod gaat ervan uit dat de vrouw het eigendom van de man is. Maar dit eigendomsrecht is niet absoluut. Dat blijkt ook uit de mohar, de bruidsprijs.
De mohar was niet een koopsom in de strikte zin van het woord, maar eerder een bekrachtiging van een overeenkomst. De overeenkomst hield in dat de familie van de bruidegom het meisje in hun kring adopteerde. De prijs was dus eigenlijk een loskoop uit het gezag van haar vader. Zij werd daardoor niet zomaar het bezit van haar schoonfamilie, maar was losgekocht uit haar vaderlijk huis met het oog op haar huwelijk. Het heer-zijn van de man betekende dat hij beslissingsbevoegdheid had en niet dat hij met haar kon doen en laten wat hij wilde.
Slavinvrouw
Met dit spreken in termen van een eigendomsverhouding nam Israël geen uitzonderingspositie in. De gehele toenmalige wereld kende een dergelijke verhouding tussen man en vrouw, die leek op een eigendomsverhouding.
Een vrouw stond in het oude Israël onder haar 'heer'. Dat gold vooral voor een slavinvrouw, een vrouw die als slavin was buitgemaakt. Zij had een lagere positie dan een vrije vrouw. Als iemand omgang had met een slavinvrouw van zijn naaste, had dit andere consequenties dan dat hij omgang zou hebben met diens vrouw die hij in vrijheid had gehuwd.
De straf op omgang met de slavinvrouw van een ander (een naaste broeder en volksgenoot) bestond uit het betalen van een schadeloosstelling. Er was geen doodstraf aan de orde, de straf die Mozes normaal voor echtbreuk had bepaald (Lev.20,10). Bij een dergelijk 'vermogensdelict' kon worden volstaan met een boete (Lev.19,20-22). Het breken van het huwelijk van een man met een vrije vrouw was echter meer dan een aanslag op iemands bezit.
Maar toch was ook een slavinvrouw niet zonder meer het bezit van haar heer. Hij mocht haar niet verkopen zoals hij wel bij andere slaven mocht doen (Deut.21,14). Als de zeggenschap van een man over zijn slavinvrouw al niet zover reikte dat hij haar zou mogen verkopen, dan is er al helemaal niet bij een huwelijk met een vrije vrouw een eigendomsverhouding.
Zelfstandig
Een vrije vrouw had een relatief zelfstandige positie. De relatief zelfstandige positie van de vrouw blijkt ook uit andere gegevens. Sarai gaf haar slavin Hagar aan haar man Abram (Gen.16,2). Ze kon blijkbaar zelf beslissingen nemen.
Dit gegeven werd in de loop van de geschiedenis van Israël steeds duidelijker. De aanspraak 'mijn heer' wordt soms afgewisseld met 'mijn man'. De HERE belooft dat op een bepaalde dag Israël Hem 'mijn man' (isjie) zal noemen, en niet meer 'mijn baäl' (Hos.2,15 HSV).
Een vrouw nam in haar huisgezin een eigen plaats in en onderscheidde zich van andere leden van het huis. De tekst van het tiende gebod volgens Deuteronomium (5,21) verbiedt evenals Exodus (20,17) het begeren van de vrouw van de naaste, maar vermeldt tegelijkertijd de vrouw afzonderlijk. Haar positie wordt naar voren gehaald. Ze wordt niet pas genoemd na het verbod op het begeren van het huis van de naaste, maar ervoor. Ook maakt Deuteronomium qua woordgebruik onderscheid tussen het begeren van de vrouw van een ander en het begeren van goederen. De HSV vertaalt in het laatste geval als volgt: u zult uw zinnen niet zetten op…. Net alsof hier een hogere waardering voor de vrouw in meeklinkt.
Deuteronomium geeft meer dan Exodus aan de vrouw een gelijkwaardiger positie. Het woord 'huis' heeft daar een beperktere betekenis (en slaat dus niet meer op het gehele huisgezin) en nadert meer de betekenis van woning, waarvan de vrouw onderscheiden is.
Belediging
Echtbreuk is volgens de oudtestamentische wetgeving vooral een aantasting van de eer van een man. Het gebod geeft dan ook aan dat de naam en eer van de naaste moeten worden beschermd. In het bijzonder moest dat ten aanzien van diens huwelijk gebeuren. J.L. Koole geeft dan ook de volgende vertaling van dit gebod: 'Beledig niemand in zijn huwelijk.' Een man werd te schande gemaakt als iemand omgang met zijn vrouw had. Hij werd dan diep in zijn eer aangetast.
Daarbij moet overigens toch ook worden bedacht dat eer en bezit in één lijn liggen. De eer van een man blijkt juist in zijn bezittingen. Wie omgang heeft met de vrouw van zijn naaste, moet daarom bang zijn:
Als een man vuur in een plooi van zijn mantel steekt,
vat zijn mantel dan geen vlam?
Als hij over gloeiende kolen loopt,
brandt hij dan zijn voeten niet?
Zo vergaat het een man die de vrouw van een ander omhelst,
wie zich met haar inlaat blijft niet ongestraft.
(…) pleeg je overspel, dan heb je geen verstand,
wie zoiets doet richt zichzelf te gronde.
Hij zal door smaad worden getroffen
en zijn schande zal niet worden uitgewist (Spr.6,27-33 NBV).
Omdat de omgang met de vrouw van de naaste een diepe belediging voor die naaste is, en een aantasting van diens naam en eer, kon echtbreuk (en verkrachting) ook worden ingezet als oorlogswapen. Achitofel gaf aan Absalom de raad om te slapen met de bijvrouwen van David. Deze diepe vernedering van David was dan voor heel Israël een signaal dat Absalom daadwerkelijk de macht had. Dit oordeel was David eerder aangezegd door de profeet Nathan: God zou zijn vrouwen aan zijn naaste geven en deze naaste zou op klaarlichte dag bij hen liggen. Dat echtbreuk een diepe belediging voor een man is, blijkt ook uit het dreigement van Benhadad, koning van Aram, aan het adres van koning Achab: uw mooiste vrouwen zijn voor mij.
D.J. Steensma, Feanwâlden