De komende keren wil ik samen met u en jullie kijken naar wat we de Orde van dienst noemen. De dingen die gebeuren in een kerkdienst. Want elk onderdeel heeft zijn eigen rol en achtergrond, maar kennen we die nog? Het lijkt ons goed om als het ware de boel af te stoffen en ons af te vragen: waarom doen we de dingen die we doen?
Samenzang
De samenzang door de gemeente was een belangrijk onderdeel van de Reformatie. Weliswaar werd er in de middeleeuwse kerk ook wel gezongen, maar vaak alleen maar door het koor en door de priester. Soms werd de tekst alleen maar voorgelezen. Heel soms zong de gemeente zelf ook, maar dat behoorde dan niet tot de eigenlijke liturgie. Maar de Reformatie heeft de gemeente weer voluit laten deelnemen in de liturgie, waarbij de gemeenteleden door middel van de samenzang hun stem weer kregen in de eredienst.
Vroege Kerk
Vanaf de allereerste gemeente vormden de psalmen de ruggengraat van wat er gezongen werd in de dienst. Daarnaast zien we naast de psalmen ook vrij snel dat er andere liederen gezongen worden. In de vierde eeuw komt op dit punt een kwalitatieve en kwantitatieve impuls door Ambrosius, de bisschop van Milaan. Dankzij hem ontstond er een nieuw type lied, de Ambrosiaanse hymne. Een van die hymnen is terechtgekomen bij de Enige Gezangen, de zogenaamde Avondzang. Een ander voorbeeld vinden we in het Liedboek voor de Kerken, Gezang 370. Het zingen van de psalmen en liederen gebeurde vanaf het begin van de kerk a capella. Muziekinstrumenten hoorden volgens de Vroege Kerk bij de tempeldienst in het Oude Testament en stonden op één lijn met de offerdienst die na het offer van Christus overbodig was geworden.
Gregoriaans
Deze lijn zet zich door naar de middeleeuwen en de opkomst van het Gregoriaans. Een manier van zingen, vernoemd naar paus Gregorius de Grote, die veel overeenkomsten vertoont met de joodse synagogale zang. Door de ontwikkeling en uitbouw van de kerkzang werd het voor 'de gewone man' hoe langer, hoe moeilijker om mee te zingen. In plaats van een dialoog werd de eredienst een monoloog. Daarnaast veranderde in de Middeleeuwen ook de inhoud van de liederen. Er was een toename van het mystieke en leerstellige element. Als reactie hierop komen er in die tijd ook meer 'volkse' kerkliederen op. Liederen die deels in het Latijn en deels in de volkstaal waren gedicht. Een bekend voorbeeld hiervan vinden we terug in het Liedboek voor de Kerken als Gezang 140.
Reformatie
De Reformatie heeft hier een eigen weg in gezocht. Luther stond heel positief tegenover de meerdere vormen van muziek en begeleiding in de eredienst. Naast het strofische lied in de volkstaal moest er ook ruimte zijn voor koorzang en instrumenten. Naast het orgel mochten dat ook andere instrumenten zijn, zolang ze maar niet met de kroeg in verband konden worden gebracht zoals de doedelzak en draailier. Zwingli koos voor een strakkere lijn. Hij nam de vorm van de zogenaamde pronaus dienst over en in die diensten werd geen muziek gemaakt of gezongen. Zwingli koos ervoor om het zingen af te schaffen. Calvijn zat er ergens tussenin. Zoals al eerder beschreven, droeg Calvijn zorg voor een nieuwe psalmberijming. In 1539 kwam, onder zijn leiding, de eerste editie van het Straatsburgse liedboek uit onder de titel Auculns pseaulmes et cantiques mys en chant. In deze bundel staan 19 berijmde psalmen, de lofzang van Simeon, de berijming van de Tien Geboden en de Geloofsbelijdenis. Deze bundel werd in de loop der jaren verder uitgebreid, maar pas na de dood van Calvijn, in 1562, werd het Geneefse Psalter voltooid met 150 berijmde psalmen. Calvijn zag de psalmen als basis van het liedboek. Hiermee stond hij op één lijn met de allereerste gemeenten.
Nederland
In 1566 vertaalde Petrus Datheen het Geneefse Psalter in het Nederlands. In de daaropvolgende jaren werden er zaken toegevoegd, zoals de lofzangen van Maria en Zacharias, de Bedezang voor de predicatie en de berijming van het Onze Vader. De tekst van de Geneefse berijming werd door Datheen letterlijk in het Nederlands overgezet. Het gevolg hiervan was dat de melodie niet meer op de woorden aansloot en daarom erg moeilijk te zingen werd. Dit was de reden waarom de melodieën in het begin in Nederland 'niet ritmisch' gezongen werd. De niet-ritmische of isoritmische zangwijze is dus een kwestie van culturele en musicologische aard. In het begin werd er in de Nederlandse kerken a capella gezongen. Maar al snel werd duidelijk dat dit de zang niet ten goede kwam. Zo werd, onder meer door Constantijn Huygens, het pleidooi gevoerd voor het gebruik van het orgel voor de begeleiding van de gemeentezang. Tot die tijd had men het orgel geweerd uit de eredienst, omdat het orgel het symbool was van de zelfstandige instrumentale muziek die in de Roomse mis klonk. Vanaf de zeventiende eeuw is het orgel langzamerhand gaan dienen als instrument voor de begeleiding van de gemeentezang. In de achttiende eeuw kwamen er verschillende psalmberijmingen op de markt om de verouderde 'Datheen' te vervangen. In de kerken van vandaag zingen we uit verschillende Psalmberijmingen. Zo kennen we de psalmen in de berijming van 1773 (de Oude Berijming), de berijming van 1967 (de Nieuwe Berijming) en de berijming van 2021 (De Nieuwe Psalmberijming).
Waarom zingen?
Als de gemeente zingt, dan neemt zij het woord. In haar zang bidt ze, belijdt ze, looft ze de Heere en verootmoedigt ze zich voor Zijn aangezicht. Daarnaast spreekt de gemeente in haar zang ook tot elkaar en tot de wereld. De kerk van de Reformatie heeft willen vasthouden aan de traditie van de kerk van alle tijden, namelijk de woorden zingen die door God Zelf gegeven zijn.
Volgende keer
De volgende keer willen we, als de Heere het geeft kijken naar de betekenis van de zegen in de kerkdienst.
Dennis van der Wal, Aalten