Het is een apart kunstwerk van Escher: Mieren lopen een oneindige weg over een lintvormig rooster. Normaal gesproken heeft een lint een boven- en een onderkant. Maar draai je één uiteinde om en verbind je dat aan het andere eind, dan vallen boven- en onderkant samen. De ring van Möbius heeft maar één kant! Het idee houdt me bezig: hoe is dat eigenlijk met de kerk? De binnen- en de buitenkant van de kerk, zijn dat twee kanten, of is het er één?
Binnen is het warm
Ik praat met de kerkenraad van een grote, bloeiende gemeente. Nee, missionair werk is niet zo aan de orde, geven de ambtsdragers aan. De gemeenteleden hebben elkaar en hun familie. Er zijn zoveel activiteiten dat niemand zich hoeft te vervelen. Het is een warme gemeente.
Ik praat met een andere kerkenraad. De gemeente die hij dient is klein en kwetsbaar. De wijk rondom de kerk is in de loop van de decennia van karakter veranderd. Soms is het een ‘aandachtswijk’ geworden. Andere keren ontvolkt de hele regio.
Daden zonder woorden?
In heel wat gesprekken die ik voer komen typeringen als die hierboven aan de orde. En toch blijken, bij wat verder doorpraten, veel gemeenten wel degelijk present in de publieke ruimte. Niet zozeer herkenbaar als christelijke gemeenschap, maar wel in de vorm van talloze vrijwilligers die het goede zoeken voor hun medemensen.
Alleen wordt al dat werk vaak anoniem gedaan. Het lijkt erop dat we stilletjes en dienstbaar onze weg gaan in de Westerse wereld. We vinden het moeilijk, zelfs ongepast, om bij ons werk de Naam van Christus te noemen. Bang als we zijn om opdringerig over te komen. Dat ruikt te veel naar de zeepkist, de gitaar in de winkelstraat en het ongemakkelijke uitdelen van christelijke flyers.
En als we zijn Naam zouden willen belijden (Luk. 12:8), is het moeilijk er woorden voor te vinden. Hoe zouden we ook onze laat-moderne, kritische medemensen kunnen bereiken? Onze samenleving is pluriform. Wat moet je zeggen tegen al die verschillende mensen?
Zo kom ik onder christenen nogal wat verlegenheid tegen als het gaat om al die woorden uit de Bijbel die gaan over licht-zijn, zout-zijn, getuigen, dopen en discipelen maken (Mat. 5:13-16; Joh.17:20; Mat.28:19). Soms zit er ook weerstand: moeten we nu echt nog anderen lastig gaan vallen met het geloof? Een andere keer proef ik verlangen en bewogenheid om medemensen mee te nemen, op weg naar Christus. Maar tussen droom en daad staan praktische bezwaren…
Het moet anders
In de 20e eeuw heeft het denken over zending en evangelisatie een stevige draai gemaakt. Aan het begin van die eeuw was de uitgaande beweging van de kerk vooral een bijkomend iets. Iets dat je als kerk óók nog deed, naast pastoraat, diaconaat, catechese, verkondiging en zoveel meer. Zending en evangelisatie waren als een punt van de kerkelijke taart. Wanneer die ontbrak was dat niet fraai, maar tussen zoveel andere smakelijke taartpunten kon die ene wel gemist worden.
Deze taartpunt-benadering maakt dat de eenheid in het werk van de kerk zoekraakt. In de tweede helft van de 20e eeuw maakten christenen uit Latijns-Amerika duidelijk dat de kerk natuurlijk niet het evangelie kon preken, zonder zich ook het onrecht in de samenleving aan te trekken. Alsof Christus alleen zielen verlost, en daarbij alle andere menselijke sferen en verbanden overslaat. En de kerk kon in het Europa van na de jaren-60 toch ook niet meer doen alsof zij in een cultuur leefde waar het evangelie nog steeds bepalend was? Zo begonnen de terreinen van zending en evangelisatie, verkondiging en diaconaat, vragen van recht en rentmeesterschap elkaar steeds meer te raken en uiteindelijk te overlappen.
Gods Missie
Dat allemaal bij elkaar riep om een nieuwe doordenking van kerk-zijn, van zending, evangelisatie en diaconaat, van publieke gerechtigheid en rentmeesterschap voor de schepping. Die nieuwe doordenking kreeg rond het midden van de 20e eeuw bekendheid als de Missio Deï, de zending van God. Het betekent heel eenvoudig dat we niet bij de kerk beginnen in ons denken, maar we beginnen bij God Zélf. Hij is immers vanaf het begin van de Bijbel al bezig met Zijn schepping. En toen de mens tegen God koos en een greep naar de macht deed, is Hij daarmee bezig gebléven.
God zond Zijn Woord door profeten. Hij zond Zijn Zoon, Christus Jezus. Op Pinksteren zond Hij de Heilige Geest. En ook zond Hij Zijn kerk in deze wereld. De uitgaande beweging van woord en daad gaat niet allereerst van kerken of individuele christenen uit, maar van God Zélf. Dat God in de wereld werkt blijkt soms verrassend, als je iemand van vrede ontmoet of onverwachte hulp krijgt van iemand die geen Christen is (Luk.10:16; Hand.28:2).
Belangrijk is om vast te houden dat God in Zijn uitgaande zendingsbeweging ook weer de beweging terug maakt, naar Hemzelf. God is in Zijn woord niet vaag over zijn bedoelingen, maar Hij gaat de wereld in om mensen naar Hem terug te roepen. Vandaar dat de oproep tot geloof en bekering diep verankerd is het spreken van de profeten, van Johannes de Doper en Christus Zélf (2 Kon.17:13; Jer. 4:1; Ez. 14:6; Mat. 3:1-2; 4:17).
In de Missio Deï trekt God de wereld door om Zijn kerk uit de mensheid terug te roepen. Hij roept haar uit de duisternis in Zijn licht (1 Pet.2:9). God brengt haar samen rond Woord en Sacramenten (Joh.15:7). De kerk is de bruid van Christus en het volk van het Koninkrijk (Op.21:2,9). Zij geeft licht in deze wereld, helderder naarmate zij leeft bij het onderwijs van Christus (Mat. 5-7), flauwer naarmate zij haar roeping vergeet (Mat. 25:1-13).
Het kan anders
Ik zet het gesprek voort met kerkenraden uit stad en land. Met ambtsdragers die het hebben over florerende of kwijnende gemeenten. Maar terwijl we samen nadenken over de Missio Deï, verandert ons gesprek van toon. Kerk-zijn blijkt niet alleen iets van vroeger te zijn. We zijn geroepen om samen volk van het Koninkrijk te zijn, van Gods nieuwe wereld die komt. De morgen, ach wanneer. Heimwee naar een wereld die eindelijk gaaf is, sluipt onze gesprekken binnen.
Ds. Peter L.D. Visser is missionair consulent voor de cgk
Dit artikel verscheen in uitgebreidere vorm in het Ouderlingenblad, orgaan van de Protestantse Kerk (juni 2023)