Hoe we de Bijbel kunnen verstaan
De Bijbel is de eerste en voornaamste bron van de kerk. Maar deze bron is niet altijd even helder. Gelukkig zijn er bepaalde regels die ons kunnen helpen in het verstaan daarvan. Prof. dr. Henk van den Belt noemt in zijn boek Geestspraak tien regels. Daarmee bewijst hij ons een grote dienst.
Van den Belt, hoogleraar dogmatiek aan de Vrije Universiteit te Amsterdam en sinds 24 mei van dit jaar ook aan de Theologische Universiteit te Apeldoorn, onderstreept in zijn boek dat voor het lezen van de Bijbel een bepaalde grondhouding nodig is. Deze houding maakt hij concreet in vijf regels. Deze regels beschrijven waarop we moeten letten bij het lezen van de Bijbel. Vijf andere regels geven antwoord op de vraag hoe we volgens Van den Belt de bijbelse boodschap kunnen toepassen in de geloofsleer en de praktijk van het christenleven.
Ontzag en eenheid
In vijf regels tekent Van den Belt wat onze grondhouding moet zijn om de Bijbel te kunnen verstaan. De eerste regel is dat we diep ontzag moeten hebben voor God en zijn heiligheid. Oefening in de omgang met God is dienstbaar aan het bevorderen van dit ontzag en daarmee aan het verstaan van de Schrift. Daarbij kan worden gedacht aan bidden, bijbellezen en meditatie. Bovendien is ontvankelijkheid voor de Schrift nodig: openheid voor, verwondering over en nieuwsgierigheid naar het woord dat God op schrift heeft laten stellen.
De tweede regel gaat in op de grote verscheidenheid in de Schrift. Bijbelteksten zeggen niet altijd hetzelfde. Deze verscheidenheid geeft aan dat de Geest flexibel, ‘lenig’ en creatief is. Hij vertolkt de ene boodschap in diverse situaties en met verscheidene middelen (waarmee wij misschien wel eens moeite hebben). Voor het verstaan van deze vertolking is daarom (in de tweede plaats) nodig dat we uitgaan van de eenheid van de Schrift. Deze eenheid is gefundeerd in het werk van de Geest, die al de bijbelschrijvers heeft geïnspireerd. Als schriftgedeelten elkaar lijken tegen te spreken, moet worden gezocht naar de onderliggende eenheid van de boodschap. De ‘ene God’ spreekt door ‘de ene Geest op al die verschillende manieren’. De eenheid van dit spreken is het getuigenis aangaande het heil in Jezus Christus.
Betrouwbaar
In de derde plaats is voor het verstaan van de Schriften nodig dat we zijn tekst in zijn uiteindelijke gestalte – dus na een proces van totstandkoming ervan – aanvaarden als het Woord van God. Dit woord is ‘onfeilbaar betrouwbaar’ in alles wat het ons leert aangaande ons heil en een leven waarin God welgevallen heeft. We vergissen ons niet als we daarop vertrouwen, zo stelt Van den Belt. Daarmee is niet gezegd dat alles in de Bijbel zo is weergegeven als wij het in onze tijd zouden doen. Wel staat zijn betrouwbaarheid vast.
Om de boodschap van dit onderwijs te verstaan moeten we zorgvuldig nagaan wat teksten in hun oorspronkelijke setting betekenden. Dat kan iets anders zijn dan we aanvankelijk dachten en wat we in de desbetreffende teksten meenden te lezen. Maar wanneer we de betekenis hebben ontdekt, kunnen we lijnen trekken naar onze eigen tijd en situatie. Als die lijnen kritiek geven op onze tijd en situatie, moeten we die kritiek ter harte nemen. We moeten er echter altijd beducht voor zijn dat we geen betekenis in de desbetreffende teksten leggen vanuit onze eigen vooronderstellingen. Dat kan gemakkelijk gebeuren. Wat dat betreft is de Bijbel een kwetsbaar boek. God heeft zijn woord in mensenwoorden met al hun zwakheden en gebreken laten opschrijven. Maar toch schuilt juist ook in die menselijkheid een ongelooflijke kracht, aldus Van den Belt. De Schrift is zowel een goddelijk als een menselijk boek.
Context en canoniek verband
De vierde regel is dat we bij oudtestamentische teksten zoeken naar de context in die tijd. Deze teksten hadden toen in de desbetreffende concrete situatie een specifieke bedoeling. Zo geldt dat voor wetten over de oudtestamentische eredienst en de (straf)wetgeving voor het volk Israël. Van den Belt stelt dat we er ruimte voor moeten laten dat deze teksten een diepere laag hebben die de oorspronkelijke context en de bedoeling van de auteur overstijgt. Ik zou dat stelliger willen zeggen: alle teksten hébben die laag. Dan hebben ook werkelijk álle (en niet alleen maar bepaalde) oudtestamentische geboden voor ons betekenis, ook al vragen ze van ons geen gehoorzaamheid naar hun letter. Om deze teksten te verstaan is het – aldus Van den Belt – vervolgens nodig dat wij zien op welke wijze zij in Christus zijn vervuld: de luister van Christus is een sleutel voor het verstaan daarvan.
De vijfde regel voor het verstaan van de Schrift is dat we haar boeken moeten lezen in hun canonieke verband. Dat verband is het geheel van de Schrift die getuigt dat Jezus de Christus is, de Zoon van God. Dit geheel moeten we erkennen. Alleen dan kunnen we de Schrift goed verstaan. Dan letten we op het geheel van de geschiedenis van het heil. Centraal daarin zijn de momenten van schepping, zondeval, verlossing en voleinding. Tegelijkertijd is het goed te letten op het specifieke bijbelboek waarin het desbetreffende tekstgedeelte staat. Al met al is een gelovige lezing essentieel voor het verstaan van de Schrift. Bij dat verstaan leven kerk en gelovige. Dat verstaan is nodig omdat de Schrift niet alleen de eerste en voornaamste bron voor kerk en gelovige is, maar ook de beslissende norm voor hun geloof en leven.
Deze vijf regels zijn concretiseringen van de grondhouding die volgens Van den Belt nodig is als we de Bijbel goed willen verstaan. Over twee weken volgt een bespreking van het tweede deel van dit leerzame boek.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Henk van den Belt, Geestspraak. Hoe we de Bijbel kunnen verstaan, KokBoekencentrum, Utrecht, 2024, 472 blz., ISBN 978 90 435 4024 7, € 29,99.