‘Eenvoudig’ bijbellezen en onderzoek naar het ontstaan, de achtergrond en de betekenis van bijbelteksten lijken soms heel verschillende werelden. Maar dat hoeft niet zo te zijn. In principe sluiten ze elkaar niet uit. Wetenschappelijk onderzoek kan juist heel verrijkend zijn voor het gesprek over God en geloof.
Dr. Eep Talstra, emeritus hoogleraar Oude Testament aan de Vrije Universiteit, heeft een mooi boek geschreven over geschiedenis en hergebruik van bijbelteksten. Bijbelwetenschappers doen daar onderzoek naar, soms ‘op de vierkante centimeter’. Dit onderzoek kan heel dienstbaar zijn aan het verstaan van de wijze waarop God met het oude Israël en de eerste christenen is omgegaan, en hoe Hij met mensen vandaag omgaat. In dit ‘verhaal van God en mensen’ staan lichte en donkere bladzijden. ‘Precies lezen’ maakt het verhaal dat in de Bijbel wordt verteld, overtuigend, aldus Talstra.
Nieuwsgierigheid
Talstra onderstreept dat we eerst vanuit een ‘onbekommerde nieuwsgierigheid’ bijbelteksten moeten analyseren en aandacht moeten geven aan de geschiedenis daarachter. Het is passend als we niet vooraf al onze mening ventileren, maar pas daarna een eigen reactie daarop geven en vragen stellen over God en geloof.
Talstra pleit voor ambachtelijk bijbelonderzoek, voor professionaliteit. Hij bespreekt daartoe een aantal voorbeelden van teksten die vaak veel discussie oproepen, lang voordat ze goed zijn gelezen. Er wordt bijvoorbeeld uitgebreid discussie gevoerd over de vraag of God kwaad wil terwijl de desbetreffende bijbelteksten nauwelijks zijn onderzocht. Dan wordt geen recht gedaan aan de Schrift. Er is nauwkeurige exegese nodig.
Talstra benadrukt dat woorden van God die zijn opgeschreven door bijbelschrijvers, steeds zijn doorgegeven. Nieuwe generaties hebben deze woorden ontvangen en op hun eigen tijd en situatie toegepast. Zo zijn deze woorden steeds hergebruikt. Ook dat kunnen we in de Bijbel terugvinden. Het hoort bij de manier van het spreken van God. De overlevering van teksten en het hergebruik daarvan is een van de manieren waardoor Hij mensen aanspreekt. Daardoor is er verscheidenheid in de Bijbel en schuren teksten soms met elkaar. Dit is geen zwakte van de Bijbel, maar hoort bij zijn karakter als ‘levensverhaal’ van God en mensen. De vele soorten bijbelteksten geven op hun eigen manier uitdrukking aan diverse episoden en ervaringen uit dit verhaal.
Zelfstandige plaats
Talstra brengt bovendien naar voren dat we bij het lezen van de Bijbel goed moeten letten op het handelen en spreken van God zelf. God heeft in de desbetreffende bijbelteksten een zelfstandige plaats. Dat klinkt voor ons vanzelfsprekend, maar is in de bijbelwetenschappen vaak niet vanzelfsprekend. Daar wordt doorgaans gezegd dat we God alleen maar kennen via de bijbelschrijvers en via het spreken van het oude Israël en de eerste christelijke gemeenten. Dan wordt het spreken en handelen van God zelf naar de achtergrond gedrongen. Talstra onderstreept echter de eigen, zelfstandige plaats van God in de Bijbel. Als we de Bijbel lezen, moeten we serieus luisteren naar wat God zelf daarin zegt en niet direct roepen dat zijn spreken de weergave is van wat mensen ervan hebben verstaan. Dat laatste speelt ook mee, maar allereerst moeten we het spreken en handelen van God zelf serieus nemen en daar nauwkeurig naar luisteren.
Het nadenken over dit spreken en handelen begint bij de bijbelteksten, niet bij onze godsdienstige voorstellingen. Gesprekken over theologie en christelijk geloof hebben pas echt zin als we de Bijbel en God zelf aan het woord laten.
Verandering
In de Bijbel komt naar voren dat God een eigen rol heeft. Talstra spreekt over ‘biografie’. Deze biografie tekent een geschiedenis. Deze geschiedenis bevat gebeurtenissen en woorden die niet altijd met elkaar overeenstemmen. De Bijbel beschrijft allerlei soorten ‘reacties’ en ‘emoties’ van God die wij als mensen herkennen. Soms komt Hij zelfs op beslissingen terug en herneemt Hij zich. Dan blijkt dat Hij een andere positie inneemt en ‘verandert’. Bij de Sinaï gaf God de opdracht een ark te maken, maar via Jeremia verklaart Hij dat de ark na de ballingschap niet opnieuw wordt gemaakt en zelfs niet meer ter sprake zal komen (Jer. 3:16). Zo zijn er meer voorbeelden.
Deze verandering in het handelen en spreken van God moeten we laten staan, aldus Talstra. We doen geen recht aan de Schrift als we daarop direct het filter van onze gedachten (en onze dogmatiek) leggen.
We hebben de neiging teksten over het handelen en spreken van God te benaderen vanuit onze eigen voorstellingen, bijvoorbeeld met teksten over zijn opdracht aan Israël om vijanden uit te roeien. Sommigen keren zich vanwege deze teksten van God af. Anderen stellen dat deze opdrachten niet echt zijn, maar een literair product uit latere tijd om de Israëlieten te waarschuwen tegen omgang met vreemde volken en hun afgoden. Weer anderen (zoals bijvoorbeeld Calvijn) menen dat dit verschrikkelijke geweld dienstbaar is aan een hoger doel en een uitzondering is. Maar we doen geen recht aan de Schrift als we onze theologie op die teksten leggen en haar willen opschonen. Tegelijkertijd is afzien van een verklaring ook wel wat mager. Talstra wijst erop dat de desbetreffende teksten in een ‘biografie’ staan. Daarin lezen we dat Gods eerdere omgang met Israël (een ‘radicale agenda’) is veranderd omdat in de loop van de geschiedenis gebleken is dat het project van ‘een heilig volk wonend in het beloofde land’ niet tot stand is gekomen. We lezen dan in deze ‘biografie’ dat God toch doorgaat met zijn volk, maar dan op een andere manier. Zo stelt Talstra dat lastige teksten een deel zijn van een episode, een traject in een veel langere reis.
Talstra heeft een boek geschreven met mooie voorbeelden van Schrift-met-Schrift-vergelijken. Het is een hartstochtelijk pleidooi voor zorgvuldige exegese en rechtdoen aan het eigen spreken van God in de Bijbel.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Eep Talstra, De Bijbel als biografie van God en mensen. Geschiedenis en hergebruik van teksten, Amsterdam University Press: Amsterdam, 2024, 320 p., €29,99, ISBN 978 94 645 6204 0