Jonathan Sacks (1948-2020) was opperrabbijn van Groot-Brittannië en heeft talrijke boeken geschreven die een bron van inspiratie, wijsheid en hoop zijn. Zijn boek over Deuteronomium maakt een serie van vijf compleet met een Joodse lezing van de vijf boeken van Mozes.
In zijn lezing van Deuteronomium komen telkens verrassende gezichtspunten naar voren. Daarbij betrekt Sacks onder andere personen en gebeurtenissen uit de seculiere geschiedenis en geeft wijze lessen over wat onze moderne samenleving dient.
Herinnering
Sacks noemt het bijbelboek Deuteronomium ‘boek van de samenleving’; het schetst een ideale samenleving. Deze samenleving is toegewijd aan God. Daarin heeft het luisteren naar God prioriteit. Dit luisteren houdt in dat we ons zijn woorden eigen maken, dat we ze proberen te begrijpen en dat we antwoorden in daden. Als we luisteren naar God is dat ter wille van onszelf, zo onderstreept Deuteronomium volgens Sacks. God geeft onderwijs over leven en samenleven.
Daarin heeft ook Mozes een rol. Op het einde van zijn leven is hij niet zozeer een rechter, maar vooral de leraar die onderwijs geeft. Onderwijs is van essentieel belang. Dat is ook waardoor de identiteit van een volk wordt bewaard. Heel het volk moet leraar zijn. Sacks onderstreept dat het Joodse volk een natie van leraren is. In het doorgeven van onderwijs en verhalen uit de geschiedenis die de eigen identiteit vormgeven, blijkt het echte leiderschap.
Naast ‘luisteren’ hebben ook de woorden ‘liefhebben’ en ‘vreugde’ een prominente plaats in het boek Deuteronomium. Mooi is de manier waarop Sacks zo het eigene van dit bijbelboek laat zien.
Van belang is eveneens dat een goede samenleving rust op herinneringen. Als zij zich steeds weer herinnert dat ze zelf verdrukt is geworden, mag ze anderen niet onderdrukken. Ze moet diegenen die verstoten worden, een veilige plek bieden.
Harde tijden zijn niet de zwaarste beproeving, aldus Sacks. In zulke tijden waren en zijn de Joden zich bewust van hun identiteit. Juist tijden van welvaart zijn de zwaarste beproeving. In voorspoed en weelde verloochenen velen hun identiteit en vallen van het geloof af.
Verantwoordelijkheid
In een samenleving volgens Deuteronomium draagt iedereen verantwoordelijkheid. Ook is er een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Daarbij past een wederzijdse gelofte (verplichting) van trouw. Mensen beloven trouw aan elkaar. Zo was het oude Israël een verbondsgemeenschap. Het verschil met andere verbondsgemeenschappen is dat God hier het initiatief nam. Hij heeft eerst met Noach een verbond gesloten, daarna met Abraham en vervolgens met alle Israëlieten (op de Sinaï). Volgens Sacks is Deuteronomium het vierde verbond. Dat is gesloten op initiatief van Mozes (bij zijn afscheid van het volk). Het is een keerpunt in de geschiedenis van het volk: er is een verschuiving van het goddelijke initiatief naar – zo stelt Sacks – de menselijke verantwoordelijkheid. God maakt de zijnen verantwoordelijk voor de samenleving waarin zij leven. Deze gezamenlijke verantwoordelijkheid staat naast de waardigheid van het individu (en zijn persoonlijke verantwoordelijkheid) en zijn vrijheid.
Vrijheid in deze samenleving gaat dan hand in hand met orde. Daar waar de samenleving in verval raakt, heerst vrijheid zonder orde. We zien dat in onze westerse wereld. Een andere vorm van verval is orde zonder vrijheid. Dat zien we in landen met een dictatoriaal regiem. De Hebreeuwse Bijbel is volgens Sacks een niet-aflatend protest tegen wereldrijken en hun pogingen om de door God geschapen diversiteit in een menselijk keurslijf te stoppen. Gebrek aan vrijheid (persoonlijk en in de samenleving) komt onder ander naar voren in haat en wrok. Mensen die gevangen zitten in hun woede jegens hen die hen kwaad hebben gedaan, zijn nog steeds gevangen.
In de samenleving die in Deuteronomium wordt geschetst, gaan ook rechtvaardigheid en mededogen hand in hand. Het Hebreeuws kent daar één woord voor: tsedaka. Geen rechtvaardigheid zonder mededogen, geen mededogen zonder rechtvaardigheid. In deze samenleving worden weduwen, wezen, vreemdelingen en Levieten, mensen zonder zelfstandige status opgenomen in de vreugde van het samenleven.
Spiegel
Deuteronomium houdt ons een spiegel voor. Leven we volgens de kerninhoud van de normen van de samenleving die wordt geschetst in dit bijbelboek? Streven we ook naar een dergelijke samenleving? Dit boek is een spiegel voor heel de samenleving. Niet voor niets heeft een man als Calvijn vele preken over dit bijbelboek gehouden. Deuteronomium was eveneens een inspiratiebron voor bijvoorbeeld de Pilgrim Fathers die in Amerika een nieuwe staat vestigden, gefundeerd op vrijheid en gelijkwaardigheid van zijn burgers. Sommigen zien in Deuteronomium al het begin van een (liberale) beweging van mensenrechten.
Sacks onderstreept het bijzondere van het Joodse volk: het volk is geroepen een rolmodel te zijn voor andere volken. Bij dat bijzondere hoort ook dat het lijden verduurt. Als Joden hebben geleden, aldus Sacks, is hun eerste reflex niet anderen de schuld te geven, maar bij zichzelf te rade te gaan. ‘Een volk dat in staat is het lijden te zien als een aansporing van God om terug te keren naar het verbond, om het leven te kiezen en te heiligen, is een volk dat niet kan worden verslagen omdat het zijn hoop nooit kan verliezen.’ Een vraag die dan opkomt is of de reactie van de staat Israël op de verschrikkelijke terreurdaad van Hamas op 7 oktober 2023 niet op gespannen voet staat met wat Sacks schrijft over het te rade gaan bij zichzelf.
Schaduw
Dit boek van Sacks over Deuteronomium is zeer lezenswaardig. Tegelijkertijd is het een boek dat in de schaduw staat, namelijk in de schaduw van de tijd vóór de Messias. Deuteronomium zag uit naar de komst van de Messias, terwijl zij die in Christus zijn, mogen geloven dat Jezus de beloofde Messias is. In Hem is de goede samenleving waarover het bijbelboek spreekt, in beginsel reeds gekomen. Hij (Christus!) is het volk van God. Zo heeft Hij gebracht waarover wet en profeten reeds spraken. Bij dat volk horen allen die aan Hem verbonden zijn. Tegelijkertijd zijn wij als het ‘huis van God’ (Hebr. 2:6) blijvend verbonden met wat in Deuteronomium staat geschreven. Veel van wat Sacks daarover heeft geschreven is bijzonder verrijkend voor allen die het woord van God liefhebben. Het wordt echter nog rijker als we al het geschrevene plaatsen onder het voorteken van Christus.
Dit boek is een vertaling uit het Engels. De vertaling is van de hand van Marianne van Reenen.
De opzet van het boek is zo dat afzonderlijke hoofdstukken los van elkaar kunnen worden gelezen. Je zou er daarom zonder probleem voor kunnen kiezen elke dag een hoofdstuk of paragraaf te lezen. Wat de serie helemaal af maakt zijn de registers die in Deuteronomium zijn opgenomen.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Jonathan Sacks, Deuteronomium, boek van de samenleving. Verbond en dialoog – Joodse lezing van de Tora, Skandalon: Middelburg, 2024, 412 p., € 35,99, ISBN 978 94 9218 395 8.