Dit jaar is een nieuwe druk verschenen van een Nederlandse vertaling van de Belijdenissen van Augustinus. Toen deze vertaling in 2009 op de markt werd gebracht, is een van de bekendste boeken uit de geschiedenis van de kerk beschikbaar gekomen in een mooie vertaling in modern Nederlands. Dat nu alweer de zesde druk is verschenen is veelzeggend.
In de Belijdenissen kijken we een kind van God in zijn hart. Omdat deze inkijk zo indrukwekkend is – voor wie daar een antenne voor heeft – en zo fraai wordt beschreven, neemt dit boek niet alleen in de kerkgeschiedenis maar ook in de wereldliteratuur een belangrijke plaats in. In dit boek belijdt Augustinus zijn zonden en doet hij verslag van zijn zoeken naar waarheid en zekerheid.
Aurelius Augustinus (354-430) heeft het grootste deel van zijn leven in Noord-Afrika gewoond. Toen hij achtentwintig was, vertrok hij vanwege zijn carrièremogelijkheden als leraar welsprekendheid naar Rome. Dit vertrek bracht een groot verdriet met zich mee voor Monica, zijn moeder. Zij zag hoe haar zoon steeds verder bij de waarheid van het geloof vandaan was geraakt dat door de katholieke kerk wordt beleden. Augustinus ging niet alleen op in wat de wereld bood aan mogelijkheden, maar was ook onder invloed geraakt van de beweging van de manicheeërs. Hij is maar liefst negen jaar toehoorder geweest van deze beweging. Monica was bang dat ze haar zoon helemaal kwijt zou raken. Ten einde raad ging ze naar haar bisschop. Toen deze man enigszins werd geïrriteerd door haar vele vragen en tranen, voegde hij haar toe: ‘Laat me met rust. Geloof me, een kind van zoveel tranen kan onmogelijk verloren gaan.’
Milaan
Na een korte periode in Rome vertrekt Augustinus naar Milaan, waar hij zoiets als hoogleraar welsprekendheid wordt. Daar komt hij in contact met Ambrosius, een bisschop met groot gezag. Ambrosius maakt diepe indruk op Augustinus, onder andere vanwege zijn mooie en welluidende preken. Samen met die fraaie vorm komt ook de inhoud van zijn preken bij Augustinus binnen. Eveneens wordt hij geraakt door het feit dat Ambrosius stil leest. Men was namelijk in die tijd gewend hardop te lezen. Augustinus beseft: pas in de stilte van het hart dringt het woord van God goed door.
Samen met enkele vrienden trekt Augustinus zich terug op het landgoed Cassiciacum om zich helemaal te wijden aan het zoeken van de waarheid. Hij besluit een einde te maken aan zijn werk op de ‘praatmarkt’; hij zegt zijn baan op. Inmiddels heeft ook zijn moeder de overtocht over de Middellandse Zee gemaakt om bij haar zoon in Milaan te zijn.
Strijd
Vooral door de invloed van Ambrosius komt Augustinus helemaal los van het manicheïsme. Het inzicht ontstaat dat kwaad geen zelfstandige macht is maar een niet-zijn, een ontbreken van goed-zijn. Eveneens komt hij los van de invloed van astrologen die hem een tijdje bekoorden, en van de invloed van de filosofische stroming van het neoplatonisme. Maar er blijft een strijd in zijn binnenste. Aan de ene kant wil hij zich volkomen overgeven aan het geloof dat door de kerk wordt beleden. Aan de andere kant is er iets dat hem tegenhoudt. De strijd tussen de twee willen in zijn binnenste gaat met veel tranen gepaard. Hij schrijft daar aangrijpend over.
Dan hoort hij op een gegeven moment een stem uit een huis in de buurt telkens weer: ‘Neem en lees, neem en lees.’ Direct denkt hij aan wat een zekere Antonius heeft meegemaakt: deze voelde zich eens door een evangelietekst die hij hoorde voorlezen zó aangesproken dat hij zich meteen tot God bekeerde. Antonius kreeg grote betekenis voor de kerk van zijn dagen.
Vlug gaat Augustinus naar de plek waar ‘het boek van de apostel’ ligt dat hij aan het lezen was. Hij slaat het boek op en de eerste tekst die hij leest is: ‘Geen bras- en slemppartijen, geen ontucht en losbandigheid, geen tweespalt en jaloezie. Bekleed u met de Heer Jezus Christus en geef niet toe aan uw eigen wil die begeerten in u opwekt’ (Rom. 13:13-14). Dan stroomt er zekerheid zijn hart binnen en alle duistere twijfels vluchten weg.
Doop
Kort na zijn bekering wordt Augustinus gedoopt. Hij is dan drieëndertig jaar. Als kind is hij niet gedoopt. Kinderdoop gebeurde toen in die streken weinig omdat mensen zich het liefst zo laat mogelijk lieten dopen zodat zoveel mogelijk zonden konden worden afgewassen. Na zijn doop – Augustinus is dan zo’n vijf jaar in Italië – keert hij samen met zijn vrienden terug naar Afrika.
Vlak voor de overtocht was zijn moeder echter gestorven. Gelukkig heeft ze de bekering van haar zoon nog meegemaakt. Ze had God vurig gesmeekt dat haar zoon niet naar Rome zou gaan. Ze kreeg geen letterlijke verhoring van dit gebed, maar wel een verhoring van haar intentie, namelijk dat haar zoon zijn hart aan God zou geven.
Opnieuw in Afrika wordt Augustinus priester en enkele jaren later bisschop. Op een gegeven moment – tien jaar na zijn bekering – wil hij zich rekenschap geven van zijn leven tot dan toe. Dan begint hij met zijn Belijdenissen. Zes jaar later is het boek klaar. Zijn verhaal stroomt over van verwijzingen naar de Schrift. Het is een feest om mee te maken. Vooral komen veel verwijzingen naar psalmen langs.
Op meeslepende wijze vertelt hij hoe hij zijn eigen leven wilde uitstippelen, maar dat uiteindelijk God ‘aan het roer stond’. Zo neemt hij je als lezer mee in zijn zoektocht naar de waarheid en maakt je deelgenoot van zijn innerlijke strijd.
Tegelijkertijd schrijft hij over en voor zijn kerk van zijn eigen dagen. Wat hij vertelt is een oproep aan zijn medegelovigen, aan zijn parochianen, om wakker te worden en te blijven. Het gaat erom dat we wakker zijn in liefde voor de barmhartigheid van God en in de weldaad van zijn genade. Het is een soort opwekkingsliteratuur, zo wordt wel eens gezegd. Deze literatuur is ook voor de kerk vandaag nog steeds van grote waarde. En ook voor ons persoonlijk leven: het is een boek dat je een spiegel voorhoudt.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Aurelius Augustinus, Belijdenissen [Confessiones]. Ingeleid, vertaald en van aantekeningen voorzien door Wim Sleddens, DAMON: Budel, 20246 [2009], 352 p., gebonden, € 34,90, ISBN 978 94 6340 428 0.