Heel de Schrift is door God ingegeven en is nuttig om daarmee te onderwijzen (2 Tim.3:16), dat belijden we. Maar is dat ‘onderwijs’ in elk bijbelgedeelte altijd duidelijk? Wat moet je bijvoorbeeld met die laatste hoofdstukken van het boek Richteren?
De verhalen van de grote richters kennen we, met Simson als laatste in de rij. Maar na zijn geschiedenis in hoofdstuk 16 volgen er nog vijf hoofdstukken. Die verhalen vind je niet zomaar terug in kinderbijbels.
Grote lijn
Hoofdstuk 17-18 begint met ene Micha (‘Wie is als JHWH?). Hij begint een eigen godshuis en neemt een verdwaalde leviet als priester in dienst. Leden van de stam Dan die het land afstropen op zoek naar meer leefruimte, beroven Micha van zijn tempelschatten, nemen zijn leviet mee, moorden de noordelijke stad Laïs uit en geven die plek de naam Dan. Daar stichten ze een eigen heiligdom. De leviet promoveren ze tot priester. Het geroofde beeld van Micha krijgt een plek in het heiligdom Dan.
Hoofdstuk 19-21 begint (opnieuw!) met een leviet. Als hij zijn weggelopen bijvrouw terughaalt, wordt hij onderweg naar huis geschoffeerd door de inwoners van Gibea (Benjaminieten). Ze weigeren hem gastvrijheid – een groot schandaal. Een vreemdeling in de stad verleent hem die wel. Maar die wordt bedreigd en de leviet willen ze ‘nemen’ (19:22, vgl. wat eerder in Sodom gebeurde, Gen. 19:4). De leviet geeft hun dan zijn bijvrouw. Zij wordt langdurig verkracht en sterft. Thuisgekomen snijdt hij haar lichaam in twaalf stukken en stuurt die naar de twaalf stammen. Gezamenlijk besluit men: Gibea verdient straf voor hun gruweldaad. Maar de stam van Benjamin weigert daaraan mee te doen. Een burgeroorlog met Benjamin volgt. Hun stam wordt op zeshonderd mannen na uitgeroeid. Maar hoe zal de stam Benjamin zonder vrouwen overleven? De overige stammen vermoorden daarvoor alle mannen uit de stad Jabes. Vierhonderd meisjes uit de stad worden aan de Benjaminieten gegeven. Er worden er ook nog eens tweehonderd geschaakt bij een feest in Silo. Zo blijft Benjamin in leven.
Kortom, Richteren eindigt dus met een aantal vreemde, zelfs weerzinwekkende verhalen. Het antwoord op de vraag naar ‘plaats en prediking’ van dit gedeelte kun je alleen goed beantwoorden als je eerst kijkt naar het hele boek Richteren.
Profetie
Richteren zien wij als een ‘historisch boek’. Maar de Hebreeuwse Bijbel (de TeNaCH) schaart het onder de zogenaamde vroege profeten. In de Bijbel dient ook beschrijving van geschiedenis namelijk een profetisch doel. Profetie is niet allereerst ‘toekomst voorspellen’. In profetie doorlicht God allereerst de concrete geschiedenis. Profetie zou je Gods röntgenfoto van de geschiedenis kunnen noemen. Door Gods ogen komen zaken in een heel ander licht te staan. In Zijn licht.
Dat gebeurt via geroepen profeten, maar ook in de manier van geschiedschrijving. Wat wij belangrijk vinden, blijkt voor JHWH vaak van geen waarde – en andersom. Een enkel voorbeeld: uit opgegraven inscripties blijkt dat koning Omri in de omliggende landen bekend stond als een machtige, invloedrijke koning. Maar in de Bijbel vind je maar een paar zinnen over hem (1 Kon. 16:21-28). Zo maakt de Heilige Geest duidelijk dat niet macht, maar alleen toewijding aan JHWH bij Hem telt. Dat is geen verdraaiing van de geschiedenis, maar een bewuste manier van schrijven om die boodschap over te brengen.
Ook de ‘compositie’ van een bijbelboek is vaak dienstbaar aan de profetische boodschap. Er zijn allerlei aanwijzingen dat Richteren samen met de boeken Jozua tot en met Koningen later bewerkt is tot een bundel boeken met één samenhangende, profetische boodschap (later meer daarover). Er staat bijvoorbeeld ergens dat de Jebusieten in Jeruzalem niet waren verdreven (Richt. 1:21). Maar Jeruzalem bestond toen nog lang niet. Dat gebeurde pas onder David.
Chronologie
De richters volgden elkaar niet allemaal precies in tijd op. Ze werkten in een beperkt gebied en overlapten elkaar ook nogal eens. Met chronologie gaan schrijvers in de oudheid sowieso anders om dan wij. Wij denken in exacte tijdlijnen. Maar in (bijbelse) profetie is chronologie nogal eens ondergeschikt aan de boodschap. Ook in het boek Richteren vind je dat terug en zeker in de laatste hoofdstukken. Deze verhalen moeten veel eerder dan Simson hebben plaatsgevonden. In Richteren 18:19 bijvoorbeeld blijkt de priester van Dan Jonathan te heten, de (klein)zoon van Mozes. In 20:18 wordt Pinehas genoemd, de kleinzoon van Aäron! ‘Zoon van’ kan in het Hebreeuws weliswaar ook (achter)kleinzoon betekenen, maar ook dan wijst dit op een periode kort na de intocht. Ook de rabbijnen plaatsen de hoofdstukken 17 tot en met 21 terug in de tijd van Othniël (de hoofdstukken 1 en 2).
Opbouw
Profetie vraagt om structuur. Ook het boek Richteren kent die. Dr. C.J. Goslinga gebruikte daarvoor ooit de muzikale indeling van een symfonie. Ik heb die graag overgenomen:
a. ouverture (1:1–3:6). JHWH stelt in het algemeen de afvallige praktijken van het volk aan de kaak;
b. variaties op het thema (3:7–16:31). Twaalf richters treden in allerlei variaties op binnen het thema: afval, verdrukking, bekering, verlossing en rust. Maar de afval van het volk neemt wel al meer toe en de zwakte van de richters ook. Simson is daarvan de absolute anticlimax;
c. coda (afronding/verdieping) (17:1–21:25). Sommige uitleggers beweren dat dit een later toegevoegd ‘aanhangsel’ is. Maar ook dit gedeelte blijkt bij nadere bestudering een volwaardig onderdeel van het hele boek te zijn dat volledig in dienst staat van de profetische boodschap.
Al deze ‘voorkennis’ helpt ons verder om in een tweede artikel echt in te kunnen zoomen op deze ‘coda’ en de vraag: wat is de plaats en de prediking daarvan in het boek Richteren?
B. Reinders
Drs. B. Reinders is emeritus predikant en woont in Zwartsluis. Hij gaf tijdens de vormingscursus van onze kerken een module over de vraag naar de plaats en de prediking van de laatste hoofdstukken van Richteren.