Van boeren wordt wel gezegd dat ze klagen over het weer, de prijzen en de belastingen. Dat valt te begrijpen want het gaat over geld. Te nat, te droog of te koud gaat ten koste van de productie. Lage prijzen tasten het inkomen aan. En als de boer een jaar goed verdiend heeft is de inkomstenbelasting hoog.
Van boeren wordt verwacht dat ze duurzamer gaan produceren, maar je kunt niet groen doen als je rood staat. En wat moet je als groen doen rood staan tot gevolg heeft?
Verdienmodel
Er wordt veel gesproken over het verdienmodel van de boer. Het verdienmodel van de landbouw zou beter moeten worden, met name het verdienmodel van de duurzame landbouw. Op zichzelf al een teken aan de wand, dat gangbare landbouw een beter verdienmodel zou hebben dan duurzame landbouw. Dat komt omdat vergoedingen en subsidies voor duurzaamheidsprestaties wel de extra kosten of de gederfde opbrengsten vergoeden maar zelden een lonend verdienmodel zijn.
Een duidelijk voorbeeld is de documentaire Vogels kun je niet melken (Human, 2Doc.nl) over de Friese melkveehouder Bote de Boer, die een deel van zijn weilanden ingericht heeft als leef- en broedgebied voor de grutto. Zijn vrouw zegt dat het veel werk is waar weinig inkomen tegenover staat. Zijn zonen zien vooral de nadelen: het vogeltjesland produceert veel minder gras dan intensief beheerd grasland. En de man van de bank zegt: wij financieren op rendement, dus een lening voor de nieuwe stal vergt een hogere melkproductie. Economie gaat doorgaans voor ecologie als het op geld aankomt. Als de mogelijkheid om een gezinsinkomen te verdienen met gangbare landbouw beter is dan het verdienvermogen van duurzame landbouw, blijft de verduurzaming van de landbouw een lastig verhaal.
Rendement
Rendement en landbouw is een moeizame combinatie. ‘Wie rijk wil worden, moet geen boer worden,’ zei mijn opa die zelf boer was. Boer-zijn is wel een manier van leven die de moeite waard is. Je woont en werkt op het platteland, leeft met de seizoenen. In feite is landbouw een van de weinige manieren om iets uit niets te maken: zaaizaad en pootgoed groeit op de akker tot een gigantische oogst, grazende koeien in het weiland zorgen voor een volle melktank, de moderne legkippen leggen bijna elke dag een ei. En de boer levert alle aardappelen, uien, suikerbieten, melk en eieren aan de fabriek of de handelaar. Boer, tel uit je winst. Zou je denken. Toch niet.
Landbouw heeft last van rijk rekenen en arm tellen. De verkoopprijs kan de boer meestal niet zelf bepalen. De kosten van zaaizaad, pootgoed, kunstmest, veevoer, loonwerker, rente en aflossing gaan gewoon door, ook als de landbouwprijzen laag zijn. Het rendement op arbeid en vermogen in de landbouw is niet wat de moderne belegger voor ogen heeft. Er is één uitzondering: wie grond koopt investeert in een waardevaste belegging. Maar wie op duur gekochte grond moet boeren om een inkomen en rente en aflossing te verdienen heeft het zwaar. Dan is intensiveren en verhoging van de productie de enige manier om het rond te rekenen. Hard werken (zwaar werk), arm leven (stille armoede), rijk sterven (veel vermogen achter laten) is niet zelden het geval in boerenfamilies. Verkijk je niet op grote bedrijven, grote machines, grote huizen en grote auto’s. Of er sprake is van interen ‘opeten van het eigen bedrijf’ weten alleen boer, boekhouder en bankier.
Inkomen
Belangrijker dan rendement is het inkomen. Dat geldt voor alle gezinsbedrijven – binnen en buiten de landbouw – die werken met eigen arbeid en eigen vermogen om geld te verdienen met een bedrijf.
Zolang er maandelijks gemiddeld meer geld binnenkomt dan eruit gaat is er inkomen om van te leven. Dan helpt het als je veel met eigen arbeid kunt doen: jezelf hoef je immers niet te betalen en de arbeid van meewerkende gezinsleden is een stuk goedkoper dan de loonwerker of een agrarisch medewerker. Dan helpt het ook als je veel met eigen vermogen kunt financieren omdat je daar geen rente en aflossing voor hoeft op te brengen. Als de uitgaven voor de bedrijfsvoering de pan uit rijzen – actueel zijn de gestegen mestafzetkosten; als er veel vreemd vermogen (bankfinanciering) is gaat veel geld het bedrijf weer uit aan bedrijfskosten, rente en aflossing. Dan is het maar de vraag of er voldoende geld blijft om van te leven en investeringen te doen. Laat staan geld voor investeringen die de landbouw duurzamer maken.
Zoektocht
Een duurzamere landbouw vergt van de boer experimenteren, nadenken en rekenen: wat gaat dit doen met de voedselproductie? Wat gaat dit doen met de inkomsten en de uitgaven? Welke risico’s gaan veranderen en hoe gaan we de investeringen financieren? Hoe overbruggen we financieel de tijd van verandering?
De weg naar duurzamere landbouw kan een jarenlange zoektocht zijn. Het doel is helder maar de weg er heen moet gebaand worden. Duurzamere landbouw begint bij de boer die zegt ik wil het anders doen, met minder nadelen voor bodem, water, natuur, dieren en mensen. Duurzamere landbouw begint bij de burgers die kopen wat met duurzamere landbouw is geproduceerd en willen accepteren dat dit iets meer kost dan ander voedsel. Duurzamere landbouw begint bij de handel en industrie die de intrinsieke waarde van voedsel respecteert en niet in de eerste plaats gaat voor de aandeelhouderswaarde, het rendement op geïnvesteerd vermogen van de aandeelhouders. Duurzamere landbouw begint bij overheid en banken die beseffen dat hun regels en wetten belemmerend kunnen zijn voor boeren om duurzamer te worden.
Bewerken en bewaken
Duurzamere landbouw vraagt rentmeesterschap van boeren, burgers, bankiers en bestuurders. Je hoeft geen christen te zijn om de waarde van rentmeesterschap te beseffen maar het helpt wel. Maar dan graag rentmeesterschap dat zorgt voor wat kwetsbaar is en let op kwaad dat zomaar de kop op kan steken. Dát belangrijker vindt dan maximaal rendement. Zie wat Genesis zegt: In de tijd dat God, de HEER, aarde en hemel maakte, groeide er op de aarde nog geen enkele struik en was er geen enkele plant opgeschoten, want God de HEER, had het nog niet laten regenen op de aarde, en er waren geen mensen om het land te bewerken (…).God, de HEER, bracht de mens dus in de tuin van Eden om die te bewerken en er over te waken (2:5, 6 en15).
Bewerken (goed voor zorgen) en bewaken (het kwaad weren) is de Bijbelse opdracht voor alle christenen, niet alleen voor christelijke boeren. Petje af voor boeren die met duurzamere landbouw hun geld willen verdienen en voor burgers die met aankoop van duurzamer voedsel dit mede mogelijk maken.
Dirk de Groot, Dronten
Dirk de Groot is docent economie/bedrijfskunde bij Aeres Hogeschool Dronten en lid van de Christelijke Gereformeerde Kerk van Dronten