Altijd hebben mensen verbinding gezocht met God, en hun religie zelf vormgegeven. Deze vormgeving heeft een geschiedenis doorgemaakt. Daarover heeft Daniël De Waele een indrukwekkend boek geschreven.
Mensen veranderen, tijden veranderen, religie verandert. Zo lezen we bijvoorbeeld in het Oude Testament we over strenge straffen van God. Toen een groep van vijftig soldaten Elia wilde arresteren, daalde vuur uit de hemel neer en verteerde hen. Hetzelfde lot onderging een tweede groep van vijftig soldaten. Voor ons is het de vraag of deze mannen en hun gezinnen echt zo getroffen moesten worden. Maar dat geldt ook voor andere zaken. Er zijn tijden geweest dat in de prediking de pijnen in de hel, beeldend werden verwoord. In de vroege kerk, maar ook in recentere tijden. Mensen lagen er wakker van. Wij als modern-westerse mensen geven in onze tijd over het algemeen religie een iets andere vorm. Het beeld van God is de eeuwen door niet altijd gelijk gebleven. Ons beeld van God is doorgaans dat Hij niet zo straft zoals soms in het Oude Testament wordt getekend
Cultuur
De titel van het boek van De Waele (Godenschemering) verwijst naar een Oudnoorse mythe. Deze mythe is door de Duitse componist Richard Wagner verwerkt in een van zijn muziekevenementen. Daarin wordt verhaald hoe het Walhalla, de verblijfplaats van de goden vlam vat. Alle goden worden door een woest oplaaiend vuur verteerd. De mensheid is vanaf dat moment aan zichzelf overgeleverd. Maar aan de horizon daagt een nieuwe toekomst. Deze toekomst is dat de mens een grotere plaats toegekend heeft gekregen.
Godenschemering is een geschiedenis van onze cultuur. Cultuur is mensenwerk. Daarbij hoort ook religie. Religie is de vormgeving van de zoektocht van mensen naar verbinding met God of wat zij als god erkennen.
De Waele begint zijn boek in de oude West-Europese wereld waar volken allerlei goden kenden. Ook in de wereld van het oude Nabije Oosten kenden de volken vele goden. Te midden van deze wereld waarin veel goden werden aanbeden (polytheïsme), ging Israël echter één God aanbidden (monolatrie) en later belijden dat er maar één God is (monotheïsme), aldus De Waele. Hij laat zien waar we in het Oude Testament deze verandering van godsbeeld kunnen opmerken. Deze verandering is volgens hem onder andere een gevolg van politieke ontwikkelingen. Ook in een ander opzicht was er verandering in de oud-Israëlitische religie: God werd minder afstandelijk.
Innerlijk
In het beeld dat mensen van God hebben, past ook de manier waarop ze over zijn heiligdom denken. Een heiligdom was in het oude Midden-Oosten doorgaans op een berg gebouwd. De gedachte was dat je dan dichter bij de hemel was. Dat zien we ook in Israël terug. In het begin van onze jaartelling vond er echter een verschuiving plaats. Een uiterlijk heiligdom werd minder belangrijk: we kunnen God in ons innerlijk ontmoeten. Toen het christendom in het Romeinse rijk steeds machtiger werd, werden heidense tempel afgebroken. Later vond in het protestantisme van de Nederlanden de beeldenstorm plaats: geen beelden, maar het Woord!
Allerlei thema’s stelt Daniël De Waele in zijn boek aan de orde, zoals geweld in de Bijbel, het uitblijven van de komst van het koninkrijk van God aan het einde van de tijden, de vraag naar de vrije wil en de uitleg van de Schrift. Na een beschrijving van ontwikkelingen van de religie in het oude Israël, beschrijft hij in de volgende hoofdstukken dat het vroege christendom, het protestantisme en de verlichting elk op hun eigen wijze in de westerse wereld veranderingen hebben gebracht in het godsbeeld van mensen.
Veel passeert de revue: van discussies over de leer van de Drie-eenheid in de vroege kerk tot theorieën over God in de moderne tijd. De Waele legt eveneens uit hoe het kon gebeuren dat de westerse mens zich afkeerde van het geloof in God. Het geloof werd teruggedrongen in de privésfeer. Allerlei theorieën – zoals de evolutietheorie – hebben het godsbeeld van christenen beïnvloed en doen dat nog steeds. Veel filosofen vanaf de achttiende eeuw stelden dat mensen hun kinderlijk geloof moesten afleggen: we moeten denken als volwassenen en onze handen uit de mouwen steken! We moeten ons lot in eigen hand nemen en ermee ophouden onze verlangens te projecteren op een hemels scherm, zo werd gezegd. Nietzsche verklaarde ronduit dat God dood is.
Kanttekening
Zo tekent Godenschemering de ontwikkeling van de christelijke religie. Het boek is ontzettend boeiend en geeft veel informatie. Het schetst ook interessante lijnen in de Bijbel. Zo geeft het bijvoorbeeld een verklaring van geweldteksten (uitroeiing van volkeren) in het Oude Testament.
Daar moet wel een kanttekening bij worden gemaakt. Volgens De Waele is de Bijbel een verslag van de geloofservaringen van mensen. Daarop ligt alle nadruk. In die zin is dit een liberaal-theologisch boek: de Bijbel laat zien hoe mensen over God dachten en ook hoe hun denken over God is veranderd.
Wij die staan in de traditie van de reformatie, zien dat echter anders. De Bijbel is het Woord van God. Niet wij hebben een verbinding met God gezocht, maar Hij heeft ons gezocht. Geloof is geen mensenwerk, maar een gave van God. Ook al is zijn de bijbelse geschriften geschreven door mensen in hun eigen cultuur en tijd, de bijbelschrijvers zijn wel geïnspireerd door de Geest. Daarom aanvaarden we de Schrift als een goddelijk boek dat het hoogste gezag heeft in leer en leven (terwijl we tegelijkertijd de menselijke factor daarin honoreren). Wij belijden dat de Schrift een betrouwbaar getuigenis van de openbaring van God is. Zo spreekt De Waele echter niet.
Klaagmuur
Helaas is de toon van Godenschemering niet altijd even fraai. In het begin van het boek wijst De Waele op de Klaagmuur in Jeruzalem. Hij zegt daarover wetenswaardige dingen. De Klaagmuur legt voor orthodoxe Joden in zekere zin een verbinding tussen hemel en aarde. Storend is echter De Waele’s opmerking over de briefjes die in de muur worden gedaan en na enige tijd door de stadsreiniging worden weggehaald. Hij zegt dan namelijk dat men mag aannemen dat God de oude briefjes ondertussen allemaal gelezen heeft. Dergelijke opmerkingen zijn lelijk en respectloos. Dat geldt ook voor de opmerking over het uitblijven van de komst van het koninkrijk van God in heerlijkheid. Hij merkt dan op dat sommigen ‘gelukkig weten’ dat ‘die komst nu, in onze tijd, wel echt nabij is’. Zulke zinnen had De Waele beter kunnen weglaten. Helaas laat de auteur ons in het duister wat betreft de Kerkgeschiedenis van Rufinus. In de literatuurlijst komt dit werk niet terug. Waarschijnlijk is bedoeld Rufinus’ vertaling van de kerkgeschiedenis van Eusebius van Caesarea.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Daniël De Waele, Godenschemering. De geschiedenis van ons geloof in God, KokBoekencentrum: Utrecht, 2023, 422 p., € 29,99, ISBN 978 90 4353 937 1