De Duitse theoloog Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) is in brede kring geliefd. Dat is niet helemaal verwonderlijk. Er worden zo veel woorden, ook vrome woorden, gesproken, maar hoe zijn de daarop volgende daden? Heel veel mensen verlangen naar meer radicaliteit.
Bonhoeffer was radicaal. Radicaal in de zin van ‘geheel en al’, niet te verwarren met fanatisme, dat altijd iets bitters in zich bergt. Wat waren er voor de oorlog veel mensen die het allemaal goed wisten. Sommigen trokken volle kerken met vlammende tijdredes, maar toen het erop aankwam werd het ineens erg stil. Dat zijn geen levens die inspireren. Zeker niet voor jongeren. Die jongeren moeten het natuurlijk in hun verdere leven ook nog waarmaken, maar ze dromen in elk geval nog. Bonhoeffers radicaliteit heeft hem zijn leven gekost. Een kostbaar voorbeeld. Gelukkig heeft hij ook woorden nagelaten, boeken, inspirerende boeken. Verzet en overgave bijvoorbeeld, (in de gevangenis geschreven) en het boek Navolging.
Brede en smalle weg
Wat wij moeten belijden, is iets dat de kerk altijd bezig houdt. Dat moet ook. Het gaat om ‘de leer van de apostelen’. Maar die apostelen deden ook iets. Ze volgden hun Meester. Om de een of andere reden krijgt dat volgen veel minder aandacht. We zouden wel een soort vierde formulier kunnen gebruiken. ‘Volg Mij’, dat waren de eerste en de laatste woorden die Jezus tot Zijn discipelen sprak. Het boek Navolging schreef Bonhoeffer in 1937. Gitzwarte wolken pakten samen boven de Duitse staat en boven de Duitse kerk. Tot zijn afgrijzen zag Bonhoeffer dat het overgrote deel van de kerk achter de nazi-ideologie aanliep en niet achter hun Heer. Ze kozen de brede weg. Ze kozen voor de macht, aanzien, voordeel, veiligheid, enz., maar niet voor de lijdende Christus. Wat moet Bonhoeffer een angst doorstaan hebben te midden van al die boosaardige agressie in zijn eigen kerk. Als je op zulke momenten besluit toch Jezus te volgen, dan moet je wel volledig op Hem vertrouwen.
Even een lijntje naar nu. Altijd is de kerk in de verleiding om zich te plooien naar de tijdgeest. Windkracht 10 in de rug is een stuk aangenamer dan windkracht 10 tegen. De brede weg is een stuk comfortabeler dan de smalle weg. Aanzien veel prettiger dan smaad. Maar het evangelie is het evangelie van het kruis.
Dat is heel wat anders dan het tegenwoordig veel gehoorde ‘evangelie’ van dat we helemaal ons zelf mogen zijn. Een paar jaar geleden kwam ik op een tentoonstelling ‘Dichter bij de Bijbel’ in het Catharijne Convent een bijzonder schilderij tegen. Een oudere en naar mijn idee sterkere versie van de ons bekende ‘Brede en smalle weg’. Het is een schilderij van de Vlaming Gilles Mostaert (1528-1578). Zijn schilderij heet: ‘de brede en de smalle weg met Jezus tijdens de Bergrede’. We zien in het midden Christus op de berg. Rechts de brede poort met veel drinken en oorlog voeren. Links een sobere smalle poort, ook de kleuren zijn gedempt. Wat opvalt is dat alle mensen die voor die poort staan eerst hun kruis opnemen en dan hun weg vervolgen naar het hemels Jeruzalem.
Goedkope genade
Bonhoeffer schrijft in Navolging: ‘Goedkope genade is de doodsvijand van de kerk’. ‘Goedkope genade is prediking van vergeving zonder verootmoediging; doop zonder tucht van de gemeente, avondmaal zonder belijdenis van zonden; absolutie zonder persoonlijke biecht. Goedkope genade is genade zonder navolging, genade zonder kruis, genade zonder de levende mensgeworden Jezus Christus.’ ‘Goedkope genade betekent genade als leer, als principe, als systeem; betekent vergeving der zonden als algemene waarheid, betekent liefde van God als christelijk godsidee. Wie daar ja op zegt, heeft reeds vergeving der zonden. De kerk van deze genadeleer is door die leer reeds de genade deelachtig. In deze kerk vindt de wereld goedkope bedekking van haar zonden, waarover ze geen berouw heeft en waarvan ze helemaal niet vrij wenst te worden. Goedkope genade is daarom loochening van het woord van God, loochening van de menswording van het woord van God. Goedkope genade betekent rechtvaardiging van de zonde en niet van de zondaar.'
Kruis opnemen
In het exemplaar van ‘Navolging’ dat ik in de kast heb, staan op de eerst pagina een paar aantekeningen. ‘Gekocht bij Noordzij, februari 1970’. Vijfentwintig jaar was ik. Jong en enthousiast, volop deelnemend aan de opwekking van die tijd. Samen bidden, Bijbelstudie, zingen. Wat we zongen? We zongen in het Engels, dat kwam toen in de mode, we zongen onder andere dit liedje. ‘I have decided to follow Jezus, no turning back, no turning back. The world behind me, the cross before me, no turning back, no turning back’. ‘Ik heb besloten de Heer te volgen en wil niet terug. De wereld achter me het kruis voor me, Ik wil niet terug’. In het evangelie gaat het over het kruis van Christus en over ons kruis. In de eerste aankondiging van het lijden (Marcus 8) roept Jezus de menigte en zijn discipelen bij elkaar en zegt: ‘Laat die achter Mij wil komen zichzelf verloochenen, zijn kruis opnemen en Mij volgen.’
Krijn de Jong, Urk
Brede en smalle weg met Jezus tijdens de Bergrede, Gilles Mostaert (1528-1578), ca. 1580, olieverf op doek, 107 x 154 cm., Museum Caterijneconvent, Utrecht.