In de geschiedenis van de kerk komen we nogal eens tegen dat er sprake is (geweest) van een duidelijke strijd om de macht. Die strijd speelde zich niet alleen binnen de kerk af, maar gedurende lange tijd ook tussen de kerk en de staat. Dat zien we heel duidelijk in de periode waar we in dit artikel naar kijken – de hoge Middeleeuwen (ca. 1000 – 1200).
Het algemene beeld
Als je de vraag stelt wat er in die 11e en 12e eeuw allemaal gebeurde, valt er heel wat te vertellen. Er kwam van alles op gang. Als het gaat om de machtsstructuren, zie je bijvoorbeeld de hele riddercultuur ontstaan. Daarbij komen niet alleen de ridders zelf in beeld, maar ook alles wat je om dat ridderlijke leven heen kunt bedenken: dan gaat het over jonkvrouwen, kastelen en noem maar op.
Maar er loopt ook een lijn naar de wereld van geloof, want in de 11e en 12e eeuw worden ook de kruistochten georganiseerd om het heilige land te bevrijden van de onderdrukking door de Saracenen (zoals moslims en mensen uit de Arabische wereld in die dagen werden genoemd). Jeruzalem moest, zei de kerk, worden teruggewonnen voor de christelijke wereld.
Die strijd is, zoals we weten, met heel veel bloedvergieten gepaard gegaan, en vormt zonder meer een donkere bladzijde in de geschiedenis van de kerk. Vandaag de dag weten we wat religieus fanatisme op gang kan brengen. Als een oorlog een religieuze lading krijgt, wordt het er alleen maar gevaarlijker op. Religieus fanatisme laat zich niet makkelijk stillen. Mensen zijn bereid om uit naam van het geloof grote offers te brengen als het uit naam van hun god gebeurt.
Daar zie je ook wat van als we het hebben over de verschillende kruistochten die vanuit Europa werden ondernomen. Zelfs letterlijk. Toen in 1095 door paus Urbanus II de eerste kruistocht werd uitgeroepen, werden daarbij de woorden “Deus vult” gebruikt: “God wil het”. Die woorden “Deus vult” werden de strijdkreet van de ridders en soldaten die het heilige land zouden gaan bevrijden. Hoeveel levens kostte deze strijd? Hoeveel onschuldige burgers werden omgebracht? Aan alle kanten. Waarbij ik toch maar de vraag stel: is dat wat God wil?
Strijd tussen kerk en koninkrijk
Naast dit alles zie je in de 11e en 12e eeuw dat er een strijd gaande is tussen de kerkelijke en wereldlijke macht. Daarbij speelden verschillende ontwikkelingen een rol, want niet alleen de al genoemde riddercultuur ontstond, maar er begon zich ook een hele handelseconomie te vormen. Het laat zich raden dat dat een factor van betekenis werd, waarbij de vraag wie er aan de touwtjes kon trekken omhoogkwam, want: wie zal er echt profiteren van de stijgende inkomsten die met handel opkomen?
Er waren nog een aantal gebieden waar het belang van het hebben van invloed duidelijk gevoeld werd. Dat gold van de opkomende geleerdheid, maar ook van de groeiende literaire uitingen in zowel de volkstaal alsook in het Latijn. Zowel de staat als de kerk wilden op al deze gebieden een vinger in de pap hebben. Ze wilden beiden hun macht vestigen en de zaak regeren. Dat liep op verschillende niveaus uit op een felle strijd: de kerk en de staat kwamen tegenover elkaar te staan.
Die strijd kreeg een toespitsing toen er onder paus Gregorius VII een hervorming op gang kwam die de zuiverheid van het kerkelijk leven beoogde. De kerk moest loskomen van de verderfelijke invloeden van de wereld, want die waren er maar al te zeer. Priesters, bijvoorbeeld, werden opgeroepen het celibaat (weer) serieus te nemen. Kennelijk was dat dus niet altijd het geval. Ook mocht er niet meer gehandeld worden in kerkelijke ambten. Aan simonie moest een einde komen. En de dienaren van de kerk mochten zich niet meer laten gebruiken om de belangen van de landsheren te dienen.
De kerk moet de samenleving de weg wijzen
Doel van dit alles was dat de kerk weer terug zou komen in haar geestelijke rol. De kerk was er om de samenleving te dienen en om haar de weg te wijzen naar een leven waarin het op een goede en Gode welgevallige manier zou toegaan. Daarbij moest de kerk en moesten vooral de dienaren van de kerk dat goede leven voorleven. En dus moest er een einde komen aan de wantoestanden. Want hoe zal een kerk geloofwaardig overkomen als er in die kerk geleefd wordt alsof er geen God is? En dus riep paus Gregorius op tot het ingrijpende herstel dat in de geschiedenis zijn naam heeft gekregen: de Gregoriaanse hervorming. De paus deed dit omdat hij vast geloofde dat niet de staat, maar dat de kerk de hoogste macht in handen heeft. De staat moet, zei hij, door de kerk geleid en bezield worden, omdat de kerk het recht van de hoogste Autoriteit, namelijk God, vertegenwoordigt.
Een compromis met grote gevolgen
Deze strijd tussen staat en kerk beleefde verschillende hoogte- en dieptepunten, waarbij de Duitse koning zelfs een keer letterlijk op de knieën ging voor de paus. Daar hebben we zelfs een spreekwoord aan overgehouden: iemand die de gang naar Canossa maakt, doet publiekelijk boete.
Uiteindelijk kwam de strijd tussen staat en kerk tot een eind toen er een compromis werd gevormd: kerkelijke ambten zouden in overeenstemming met kerkelijke procedures ingevuld worden. Daarbij zou de koning de wereldlijke macht die bij zo’n kerkelijk ambt behoorde aan die kerkelijke hoogwaardigheidsbekleders schenken. Maar de koning kon dit weigeren en zelfs een vetorecht gebruiken.
Zo liep de strijd uiteindelijk af in het voordeel van de wereldlijke leiders. Er ontstond een verhouding waarin de staat en de kerk weliswaar binnen hetzelfde gebied functioneerden, waarbij er schijnbaar van alles door elkaar liep. Maar in de praktijk trad er een scheiding op tussen de kerk en de staat, en werd, zoals wel is opgemerkt, de deur naar een theocratie dicht gedaan.
Is het te vergaand als we daaruit concluderen dat er in feite een ontwikkeling op gang kwam die zou uitlopen op een democratisch bestel?
Een volgende keer gaan we weer verder.
Jan van ’t Spijker, Hoogeveen