In 2020 verscheen een boek dat een goed beeld geeft van de cultuur waarin wij leven. De titel daarvan is The Rise and Triumph of the Modern Self (De opkomst en triomf van het moderne zelf). De auteur, Carl R. Trueman, schetst daarin onze cultuur en ook hoe breed gedragen denkbeelden in onze cultuur over huwelijk en seksualiteit zijn ontstaan.
De gedachte die eeuwenlang in kerk en samenleving gold, was dat het huwelijk een publiek bekrachtigde levensgemeenschap is tussen één man en één vrouw. Een grote beweging in onze huidige westerse wereld acht echter deze omschrijving onderdrukkend, onverdraagzaam en belemmerend voor persoonlijke autonomie en geluk. Een ander denkbeeld is de grote waarde die wordt toegekend aan gevoel en beleving van de eigen – seksueel gestempelde – identiteit. Het lichaam en de (biologische) sekse zou daaraan ondergeschikt zijn en desnoods ondergeschikt moeten worden gemaakt. Het lichaam is dan bij wijze van spreken het ‘materiaal’ dat aangepast moet worden bij de beleving van het innerlijk. Technologie maakt dat voor een groot deel mogelijk.
Innerlijk
Trueman schetst hoe in de achttiende eeuw steeds meer aandacht ontstond voor het eigen ik: een wending naar het innerlijk. Tot dan toe heerste de gedachte dat mensen gelukkig zouden zijn als ze zich zouden voegen naar ordeningen die met de natuur zijn gegeven en vorm hebben gekregen in de samenleving. Het innerlijk van de mens moest in verbinding staan met God en zijn waarheid, of – zo werd in verlichte kringen gezegd – zich richten naar de norm van een ‘rijk van vrijheid’ boven zichzelf.
Langzamerhand ontstaat echter de gedachte dat sociale structuren en heersende moraal een hindernis vormen voor het eigen ik, dat van nature goed wordt geacht. Onderwijs en opvoeding, moraal en sociale structuren zouden dat ik echter in een mal persen waardoor het zichzelf niet zou kunnen zijn. Er komt meer aandacht voor de psychologische kant van het eigen zelf. Het innerlijk staat steeds meer op zichzelf en krijgt meer en meer gezag. De mens wil dicht bij zichzelf blijven, trouw zijn aan zijn innerlijk. Authenticiteit wordt een kernwoord.
In een volgende fase in de geschiedenis (vanaf eind negentiende, begin twintigste eeuw) komt er steeds meer aandacht voor de seksuele kant van het eigen zelf, vooral door het werk van Sigmund Freud. Seksuele verlangens zouden door de maatschappij en vooral door de kerk worden ingeperkt waardoor mensen niet tot zichzelf komen en verknipt raken. De gedachte is dan dat wij trouw moeten zijn aan onze seksuele gevoelens en verlangens. Uiteindelijk zal deze gedachte onder andere via de seksuele revolutie in de jaren zestig van de vorige eeuw uitlopen op de vraag die in onze tijd opgeld doet bij sommigen: heb ik werkelijk wel het geslacht (man of vrouw) dat vanaf mijn geboorte mij is toegekend?
Aanval
Bij deze twee ontwikkelingen kwam in de twintigste eeuw een politieke dimensie. Zij die hun eigen zelf hebben ontdekt, en ook hun eigen seksuele identiteit, moeten volgens het heersende politieke klimaat voluit door de samenleving worden geaccepteerd en erkend. De samenleving zou hun zelfwaarde niet in de weg mogen staan, maar moet mensen met elke sekse en elk gender de volle ruimte geven zich te ontplooien. Tolerantie is niet genoeg.
Daarom zien we onze tijd een felle aanval op het gezin als een ordening waarin – op basis van een huwelijk tussen man en vrouw – kinderen worden grootgebracht. Daarnaast is er een aanval op de traditionele godsdienst die uitgaat van traditionele waarden. Wie vandaag seksuele omgang tussen mensen van gelijk geslacht afwijst, stuit bij de huidige tijdgeest op onbegrip. Heftige reacties komen los. De reden daarvan is dat mensen ‘de praktijk’ van seksuele omgang zien als onlosmakelijk verbonden met de eigen identiteit. Wie daarop zegt dat hij wat hij als zonde beschouwt afwijst, maar de persoon zelf liefheeft, kan evenmin op begrip rekenen. Want de ‘praktijk’ wordt gezien als behorend bij de persoon zelf. Wie dan de ‘praktijk’ afwijst, wijst dan ook – zo is de gedachte – de persoon af; hij kwetst mensen. De achtergrond van deze gedachte is dat het zelf dominant is geworden. De praktijk is daarvan een uitvloeisel. Het onderscheid tussen wie je in je diepste wezen bent, en hoe je daarmee omgaat wordt niet meer erkend: het eigen ik mag niet door moraal of ordeningen worden ingeperkt.
Indrukwekkend
Trueman heeft over de weg die leidde naar de seksuele revolutie een indrukwekkend boek geschreven. Hij laat zien dat deze revolutie (waarin allerlei vormen van seksueel gedrag genormaliseerd worden) en de opkomst van de transgenderbeweging symptomen zijn van een brede ontwikkeling in onze cultuur, die al vanaf de achttiende eeuw gaande is.
Wie geïnteresseerd is in de wordingsgeschiedenis van het moderne zelf, zou dit boek zeker moeten bestuderen. Het geeft inzicht in ontwikkelingen in de geschiedenis van onze cultuur. Trueman geeft ook aan hoe het zo gekomen is dat het aanvoelen van mensen in deze wereld totaal veranderd is. Hoe komt het toch dat nog maar enkele jaren geleden mensen een geslachtsveranderende ingreep afwezen en dat de algemene gedachte in onze tijd is dat een ‘genderbevestigende’ behandeling normaal is en zelfs als een recht wordt beschouwd. Een heel complex van factoren speelt daarin mee waardoor gedachten die eerst door filosofen en wetenschappers (zoals bijvoorbeeld Rousseau, Nietzsche, Marx en Freud) werden geuit, algemeen worden aanvaard. De hele cultuur is ermee doordrenkt. Denk bijvoorbeeld aan allerlei kunstuitingen, literatuur, films, soapseries, comedy’s, satire, theaterproducties en niet in de laatste plaats pornografie. Pas als we onze tijd begrijpen, kunnen we daar iets tegenover stellen.
Omdat Trueman tegemoet wilde komen aan diegenen die moeite hebben met de omvang van dit boek, heeft hij een kleiner boek geschreven over dezelfde problematiek. De titel daarvan is Strange New World, dat in het Nederlands verschenen is onder de titel: Een vreemde nieuwe wereld. Daarvan is in 2023 een derde druk verschenen.
D.J. Steensma, Feanwâlden
N.a.v. Carl R. Trueman, The Rise and Triumph of the Modern Self. Cultural Amnesia, Expressive Individualism, and the Road to Sexual Revolution, Crossway: Wheaton, 2020; en:
Carl R. Trueman, Een vreemde nieuwe wereld. Hoe ons denken over identiteit en seksualiteit veranderde, Groen: Leeuwarden, 3e dr., 2023, 214 p., € 21,99, ISBN 978 90 8897 328 4. Bij dit boek is een studiegids (e-book) verkrijgbaar.